Për më shumë se dy dhjetëvjeçarë, nga pothuajse të gjitha qeveritë në Republikën e Shqipërisë është folur shumë por është bërë pak përsa i përket klimës së biznesit (në fakt përmirësimit të saj).
E thjeshtë për t’u thënë, tejet e vështirë për t’u zbatuar për arsyet që shktjellohen më poshtë:
Çdo reformë në administratën tatimore është e lidhur ngushtë me filozofinë që e udhëheq atë, ose më saktë e lidhur me përqëndrimin mbi kompetencat thelbësore strategjiko – operative me prirjen drejt sigurimit të shërbimeve cilësore për t’i nxitur tatimpaguesit që t’i përmbushin vullnetarisht kërkesat e legjislacionit tatimor.
Pra, reforma në administratën tatimore përveç krijimit të një baze ligjore solide, udhëzimeve të qarta administrative, metodave efektive të tatimit dhe menaxhimit efektiv të burimeve njerëzore, si qëllim vendimtar duhet të ketë inkurajimin e përmbushjes vullnetare të kërkesave të legjislacionit tatimor nga tatimpaguesit, orientimin dhe transparencën e veprimeve të administratës tatimore nëpërmjet sigurimit të shërbimeve për tatimpaguesit.
Çështja shtrohet: Çfarë duhet bërë ndryshe?
Së pari, duhet ndërtuar një strategji e qartë, një plan operacional veprimi, ose një plan biznesi për menaxhimin e ndryshimit që kërkon të arrijë reforma, pra, një strategji që mbështetet në atë filozofi, ose tërësi besimesh dhe vlerash me anë të të cilave mund dhe duhet të maten rezultatet.
Përmbushja e legjislacionit tatimor, ose tre fjalë të mrekullueshme, që nënkuptojnë faktin se të gjithë të interesuarit bien në ujdi në lidhje me atë çka administrata tatimore dëshiron që të bëjnë tatimpaguesit, atë çka me siguri për çdo administrator tatimor do të sillte ndjenjën e ngrohtë të të paturit nën kontroll të ngjarjeve dhe të tatimpaguesve.
Që prej vitit 1991, marrëdhëniet e administratës tatimore me tatimpaguesit kanë evoluar nëpërmjet zbatimit të masave shtrënguese për t’i detyruar tatimpaguesit që të paguajnë tatimet dhe taksat, regjime këto që nuk kanë qenë në gjëndje të influencojnë mbi këto marrëdhënie, ose mënyrë kjo që deri tani nuk ka bërë ndonjë gjë të veçantë për t’i joshur tatimpaguesit që këta të fundit t’i përmbushin vullnetarisht kërkesat e legjislacionit tatimor.
Pra, kërkohet ndryshimi i klimës tatimore që është zotëruese në kuadër të klimës së biznesit; pra, të kalohet nga një klime antagoniste në një klimë sinergjike, për arsye se në një klimë antagoniste, tatimpaguesit dhe administrata tatimore punojnë kundër njëri – tjetrit, ndërsa në një klimë sinergjike, ka shumë gjasa që ato punojnë së bashku.
Dallohen dy mënyra të ndryshme se se si administrata tatimore mund ta fitonte bashkëpunimin me tatimpaguesit:
e para, pretendon që risku i kontrolleve tatimore dhe i ndëshkimeve mund ta shtrëngojë përmbushjen e legjislacionit tatimor (rrugëzgjidhja ekonomike);
e dyta, pretendon se kompetenca e perceptuar në menaxhimin e problemeve mund t’i aktivizojë tatimpaguesit ta ndihmojnë administratën tatimore dhe ta ndjejnë detyrimin për t’iu përmbajtur vendimeve, politikave dhe praktikave të kërkesave të legjislacionit tatimor (rrugëzgjidhja psikologjike).
Por, besimi te administrata tatimore varet nga njohuritë subjektive tatimore, qëndrimet kundrejt administratës tatimore dhe qeverisë, normat personale, shoqërore dhe tradita, drejtësia e perceptuar (horizontale, vertikale dhe drejtësia e këmbimit), drejtësia proçeduriale (drejtësia e proçedurave si neutraliteti sistemit tatimor, transparenca, drejtësia ndërvepruese me dy aspektet e trajtimit ndërpersonal që vijojnë):
drejtësia ndërpersonale, që pasqyron shkallën me të cilën njerëzit trajtohen me mirësjellje, dinjitet dhe respekt nga administrata tatimore dhe drejtësia informuese, që fokusohet mbi shpjegimet e siguruara për njerëzit që dërgojnë informacionin rreth asaj përse përdoren proçedurat në një mënyrë të caktuar, ose përse rezultatet përfundimtare shpërndahen në një mënyrë të sigurt; dhe
drejtësia ndëshkuese/restauruese, e cila fokusohet mbi krimin si një veprim kundër një individi ose komuniteti dhe viktima duhet të marrë një lloj rregullimi nga shkelësi i ligjit.
Drejtësia e perceptuar lidhet me dimensionin e besimit për arsye se një trajtim i drejtë i tatimpaguesve ndihmon në ndërtimin dhe ruajtjen e besimit, ndërsa drejtësia ndëshkimore lidhet gjithashtu me dimesionin e pushtetit për arsye se varet gjithashtu nga zbulimi dhe ndëshkimi me gjobë i tatimpaguesve që nuk kanë përmbushur kërkesat e legjislacionit tatimor; një ushtrim pa kufi i pushtetit ndërhyrës të administratës tatimore e zvogëlon besimin.
Legjislacioni tatimor është bërë kaq i ndërlikuar sa që ekspertët kontabël/kontabilistët e miratuar/ekspertët tatimorë kanë vështirësi në interpretimin e shumë prej kushtëzimeve ligjorë.
Madje, legjislacioni kompleks tatimor është më i vështirë për t’u kuptuar nga tatimpaguesit e zakonshëm për shkak të nivelit të lartë të abstraksionit të gjuhës, fjalive të gjata dhe komplekse si dhe kuptimit shumë profesional të termave, kur dihet se ka një ndryshim thelbësor ndërmjet nivelit arsimor të zyrtarit tatimor dhe një tatimpaguesi të vogël dhe të mesëm.
Rritja e të ardhurave tatimore kërkon forcimin e administratës tatimore, zgjerimin e bazës tatimore, etj, rregull që duhet të mbështetet fort nga politika në lidhje me objektivat e shpallura, gjë që dëshmon se subjekti i administrimit të legjislacionit tatimor është shumë i rëndësishëm sepse ndryshimi ose përshtatja e tij, kërkon ndryshimin e administratimit të legjislacionit tatimor, ose përputhjen e legjislacionit tatimor me kapacitetin administrativ.
Zakonisht, rritja e të ardhurave ngadalësohet gjatë rënies ekonomike dhe përshpejtohet gjatë rritjes (dukuri e njëjtë edhe për elasticitetin e të ardhurave tatimore) dhe kjo është arsyeja kryesore përse acarohet paqëndrueshmëria e rrjedhave të të ardhurave tatimore, veçanërisht, në lidhje me tatimin mbi fitimin, sepse rënia e bizneseve është shumë më e madhe se sa rritja e përgjithshme ekonomike.
Politika tatimore dhe administrimi tatimor mund të vlerësohen kundrejt praktikave të mira, pasi kombinimi i një politike “të mirë” tatimore dhe i një administrate “të mirë” tatimore, siguron bazën për të vlerësuar mënyrën se si menaxhohet politika tatimore e vendit.
Që nga koha që funksioni kryesor i sistemit tatimor është gjenerimi i të ardhurave, qëllimi i tij i parë është të sigurojë kryerjen e funksionit në mënyrë efektive, ndërsa qëllimi i dytë është rritja e efiçencës ekonomike të sistemit tatimor dhe kjo kërkon që, për një nivel të dhënë të ardhurash, politika tatimore të ndërhyjë sa më pak është e mundur në vendim – marrjen e bizneseve dhe familjarëve (prodhimin, tregtinë dhe investimin, si dhe konsumin dhe kursimet).
Reforma, ose drejtimi i ri i legjislacionit tatimor, ka të ngjarë t’ia dalë me sukses, në qoftë se synimi kryesor i saj është thjeshtimi i politikës të të ardhurave dhe forcimi i administrimit tatimor për të arritur këto objektiva në mënyrën më efiçente, sepse tek e fundit fare përmbushja e politikës së të ardhurave përcaktohet nga kapaciteti i administratës tatimore për administrimin në mënyrë efiçente dhe efektive të legjislacionit tatimor.
Një prej rrugëzgjidhjeve që ofrohet është marrëdhënia e përmirësuar e administratës tatimore me tatimpaguesit dhe ndërmjetësuesit tatimorë (ekspertët kontabël, kontabilistët e miratuar dhe këshilltarët tatimorë); marrëdhënie që bazohet mbi hapjen, mirëkuptimin e ndërsjellë dhe gadishmërinë për t’u angazhuar në një dialog konstruktiv dhe të sinqertë, ndryshe nga marrëdhënia me konflikte dhe tension, ose më saktë mbi mënyrën se si duhet të menaxhohet ky tension kur palët kanë shumë fusha të interesit të përbashkët.
Përvoja e suksesshme e Administratës Tatimore të Sllovenisë me tatimpaguesit e njësisë së tatimpaguesve të mëdhenj, mbi bazën e përvojës së administrates tatimore dhe doganore të Hollandës, që e ka zbatuar për herë të parë një rrugëzgjidhje të tillë, tregon se dhe administrata tatimore shqiptare mund të guxojë, për arsye se marrëdhënia e përmirësuar, bazuar në transparencë, të çon drejt një bashkëpunimi të përmirësuar ndërmjet administratës tatimore, tatimpaguesve dhe ndërmjetësve tatimorë.
Nga njëra anë, tatimpaguesit (me vullnet të mirë) premtojnë se do ta njoftojnë administratën tatimore për çdo çështje me risk të mundshëm domethënës tatimor (pra, të zbulojnë faktet dhe rrethanat në lidhje me çështjen pa ndonjë hezitim ose rezervë) dhe, nga ana tjetër, si përgjigje për këtë veprim, administrata tatimore do të përpiqet t’u sigurojë në kohë këshilla mbi pozicionet domethënëse, duke marrë në konsideratë afatet e fundit për të vepruar, marrëdhënie kjo që duhet t’u sigurojë tatimpaguesve kohën e duhur, sigurinë dhe (me shpresë), zvogëlimin e volumit të çështjes së hapur.
Për tatimpaguesit kjo do të thotë siguri dhe qartësi në lidhje me çështjet tatimore, shërbim i bashkërenduar, vetëdije e administratës tatimore për kostot e përmbushjes dhe nevoja për t’u fokusuar mbi zvogëlimin e tyre, vetëdije profesionale të administratës tatimore, të drejtë hyrje në vendim – marrjen e administratës tatimore, sistem i praktikave ose i mekanizmave të tjerë të kohës për të shpejtuar rezolutën e çështjeve, veprimtari e bashkërenduar dhe e qendërsuar mbi tatimpaguesin (si klient) dhe konsultimi mbi çështjet e politikës tatimore.
Ndërsa për administratën tatimore do të thotë transparencë dhe hapje nga ana e biznesit, respektim i “shpirtit të ligjit”, informacion vullnetar që mund të ndriçojë diferenca domethënëse për opinionin e interpretimit të ligjit tatimor, dialog të hapur dhe transparent, bashkëpunim në vlerësimin e riskut tatimor, ndihmë në të kuptuarit e biznesit dhe në zhvillimin e vetëdijes profesionale të administratës tatimore, ndihmë në të kuptuarit e qeverisjes dhe në zhvillimin e sistemeve të menaxhimit të riskut të përmbushjes, etj.
Niveli i përmirësuar i besimit, ose arritja e administratës tatimore dhe e tatimpaguesve në atë pikë ku ato të kenë besim të mjaftueshëm te njëri – tjetri, që secili të përgatitet për të angazhuar kohën dhe burimet për t’i lëvizur marrëdhëniet e tyre me të njëjtin hap, varet shumë nga qëndrimi i majës së menaxhimit të administratës tatimore dhe i menaxherëve kryesorë të biznesit tatimpagues.
Në një situatë kur ka trysni për mbledhjen e të ardhurave tatimore, administrata tatimore nuk ka arsye përse të mos t’i gjejë të dobishme marrëdhënie të tilla sepse është një nga mënyrat për të siguruar e një parashikueshmëri më të madhe në mbledhjen e tatimeve dhe që ia bën të mundur fokusimin e burimeve të pamjaftueshme të saj mbi tatimpaguesit me risk të lartë tatimor.
Të punuarit sëbashku mund dhe duhet të bëhet i mundur për të kapërcyer mungesën e besimit, si dhe për të lëvizur nga kultura tradicionale tatimore e përplasjes drejt një kulture të angazhimit konstruktiv, për arsye se tashmë palët janë të vetëdijshme për marrëdhënien tradicionale të pavolitëshme që ekziston ndërmjet tyre, “marrëdhënie bazë” kjo që përmban të drejta dhe detyrime, si për tatimpaguesit ashtu dhe për administratën tatimore.
Nga njëra anë, tatimpaguesit kanë detyrimin të jenë të ndershëm, bashkëpunues, të mbajnë të dhëna (libra dhe llogari) dhe të paguajnë detyrimet e tyre tatimore dhe, nga ana tjetër, kanë të drejtën të jenë të informuar, të ndihmuar dhe të dëgjuar, të apelojnë, të mos paguajnë më shumë tatim se sa u takon me ligj, të arrijnë sigurinë dhe të kenë të drejtën e përvetësisë (privacy) dhe të zënit besë.
Në praktikë, kjo marrëdhënie nuk u kërkon tatimpaguesve të bëjnë më shumë se sa të përgatisin në kohë një deklaratë tatimore të saktë, ndërkohë që administrata tatimore ka mjetet tradicionale të masave shtrënguese që ia bëjnë të mundur marrjen e informacionit mbështetës, përcaktimin nëse është deklaruar dhe mbledhur shuma e përshtatshme e tatimit.
Ashtu sikundër e ka vëzhguar OECD – ja, natyra e marrëdhënies ndërmjet administratës tatimore dhe tatimpaguesve, e bazuar në detyrim, do të thotë se nuk ka ndonjë nxitës për tatimpaguesit që ata të hapin informacion shtesë për administratën tatimore, veçanërisht, në lidhje me fushën e pasigurisë tatimore ose atë të riskut.
Në kushtet e tkurrjes së burimeve dhe ndryshimeve/përshtatjeve ligjore me të cilët administrohet legjislacioni tatimor, çdo administratë tatimore kërkon të gjejë mënyra për të përmirësuar efiçencën e mbledhjes së tatimeve dhe, për zyrtarët tatimorë, një prej këtyre mënyrave është “njohja e faktorëve të ndryshëm që influencojnë sjelljen e tatimpaguesit” në përmbushjen e kërkesave të legjislacionit tatimor dhe adoptimi i një strategjie për të arritur një përmbushje të përmirësuar.
Në praktikë kjo ka nënkuptuar faktin se administrata tatimore duhet të marrë një rol shërbyes më të gjërë në këmbim të adoptimit të një rrugëzgjidhje më të hapur dhe ndërvepruese nga ana e tatimpaguesve dhe kjo është “marrëdhënie e përmirësuar”, që bazohet mbi modelin “karrotë dhe shkop” të administratës tatimore, me të cilin rrugëzgjidhja e masave shtrënguese të ligjvënësit përcaktohet nga vlerësimi i sjelljes së ligjzbatuesve.
Një gjë e tillë vendoset në premisën, që në qoftë se palët i kuptojnë mirë nevojat e njëra – tjetrës dhe ia besojnë njëra – tjetrës për t’i vëzhguar ato, rrugëzgjidhja do të japë rezultate pozitive në përdorimin e masave shtrënguese.
Për t’u siguruar se tatimpaguesit i plotësojnë vullnetarisht dhe në mënyrë të saktë detyrimet e tyre tatimore, administrata tatimore do të parashikojë që tatimpaguesit të jenë “plotësisht transparent në komunikimet dhe veprimet e tyre, si dhe të zbulojnë të gjithë risqet domethënëse në kohën e duhur”; pra, në thelb, tatimpaguesve u kërkohet të sigurojnë “vlerësimin e vetëriskut”.
Qëllimi i tatimpaguesve është “t’i kenë të zgjidhura shpejt çështjet tatimore, qetësisht, me drejtësi dhe përfundimisht.” dhe për ta arritur këtë, nevojitet që administrata tatimore të demonstrojë:
vetëdije tregtare, pra, të kuptuarit e funksionimit të biznesit të tatimpaguesit;
paanshmëri, që përfshin kulturën, qëndrimin dhe zakonin që administrata tatimore të sjellë në çështje proçesin e rezolutës.
përpjestueshmëri, që përfshin mënyrën se si e fillon administrata tatimore përcaktimin se cilët nga aspektet dhe në çfarë shkalle, duhet të kontrollohet deklarata e tatimpaguesit; hapja dhe transparenca, që kryesisht përfshin të qënit të hapur të administratës tatimore rreth asaj përse janë duke u kontrolluar plotësisht pozicione të veçantë dhe, përfundimisht, të japë përgjigje, e cila kërkon që administrata tatimore të sigurojë përgjigje të shpejta, efiçente dhe profesionale për të legjitimuar informatat e kërkuara gjatë kursit të një kontrolli tatimor.
Rezultati i parashikuar i plotësimit të këtyre kërkesave reciproke do të ishte arritja më herët nga ana e tatimpaguesve e rezolutës së çështjeve tatimore me më pak kontrolle të zgjatura dhe me kosto më të ulta të përmbushjes së kërkesave të legjislacionit tatimor, ndërsa administrata tatimore do të arrinte një mbledhje më efiçente të shumës së saktë të tatimeve.
Në qoftë se tatimpaguesi nuk përfaqësohet nga një këshilltar tatimor, ai nuk është pjesëmarrës direkt në sistem, por megjithëatë, struktura e “marrëdhënies së përmirësuar” i imagjinon këshilltarët tatimor si lehtësues të hapjes dhe transparencës së kërkuar nga sistemi i ri dhe kjo këtu është për arsye se pikëpamjet tradicionale të përgjegjësisë profesionale mund t’i kundërshtojnë pritshmëritë e sistemit të ri.
Ndihma nga ana e administratës tatimore do të thotë më pak sasi informacioni radikal për të kuptuar biznesin e këshilltarëve tatimorë dhe, në veçanti, atë shkallë se si e ndihmojnë këshilltarët tatimorë administratën tatimore në të kuptuarit e funksionimit të biznesit të tatimpaguesve.
Tek e fundit, shpresa e përgjithshme është se këshilltarët tatimorë do të funksionojnë më me efektivitet në këshillimin e klientëve, veçanërisht në lidhje me kuadrin e kontrollit tatimor dhe nivelet e përshtatshme të transparencës dhe të hapjes.
Në rast se tatimpaguesit ose këshilltarët tatimorë që nuk janë të gatshëm për të shkuar përtej detyrimeve tradicionale të hapjes dhe transparencës që diktohen nga “marrëdhënia bazë” përgjigja është: “vlerësimi i riskut”, që është në thelb të marrëdhënies së përmirësuar dhe vendi ku këshilltarët tatimorë mund të kenë ndikimin e tyre më domethënës me mënyra që janë të ndryshme nga roli tradicional i këshillimit tatimor.
Natyrisht, zgjerimi i marrëdhënies nuk është pa risk, për arsye se drejtuesit që do të rrokin këtë rrugëzgjidhje mund të akuzohen se po “sillen butë” me tatimpaguesit, veçanërisht, në kushtet e klimës së krijuar kohët e fundit me kontrolle dhe gjoba pa vend dhe pa arsye, madje diçka më keq, mund të akuzohen gjithashtu për falimentim në maksimizimin e vlerës së të interesuarve të tjerë.
Ndryshimi i sjelljes së administrates tatimore ka nevojë gjithashtu për ta shtrirë zinxhirin e komandës te ato që janë të angazhuar në veprimtaritë e kontrollit tatimor, si dhe atje ku komunikimi ndërmjet ekzekutivit dhe zyrave rajonale të mos jetë burim acarimi për administratën tatimore dhe tatimpaguesit.
Por në këtë aspekt duhet të përcaktohet nëse është zhvilluar mjaftueshëm mjedisi tatimor i vendit që të lejojë prezantimin e përgjithshëm të një rrugëzgjidhje të tillë, apo fillimisht duhet të provohet me një projekt pilot?!
Spostimi katër vitet e fundit nga shërbimet për tatimpaguesit (që për fat të keq ka katandisur në lëshimin e vërtetimeve dhe nuk kryen detyrën e tij ashtu sikundër përcaktohet në ligjin e “Proçedurave tatimore në Republikën e Shqipërisë”) te kontrollet në terren që kanë dhe më shumë të ardhura shkojnë tek xhepat e inspektorëve të kontrollit se san ë buxhetin e shtetit, tregon qartë dhe pa mëdyshje përse duhet një strategji tjetër në administrimin e legjislacionit tatimor.
Menaxhimi nuk ka të bëjë aspak me qasjet politike të individëve profesionistë, por mund të thueht pa mëdyshje se janë militantët që nuk ia kanë haberin nga menaxhimi dhe profesioni i zyrtarit tatimor.
Kasem Seferi
