Djali i vogël i Mehmet Shehut: “Riciklimi i fëmijëve të ish-Bllokut, e shkuara ndikon, por s’ka komplot”

Jeni nderuar me “Prix Méditerranée Etranger”, një çmim i rëndësishëm që konsiderohet si “Nobeli i Mesdheut”, e ka marrë Kadare, Pamuk, Umberto Eko etj., si ndiheni?

Është një çmim i rëndësishëm, që krijon një ndjenjë përgjegjësie për të ardhmen, a do të shkruaj diçka që do ta kapërcejë atë që kam bërë deri tani. Por mendoj se romani që kam bërë pas këtij që u vlerësua është më i mirë se ky. Megjithatë, është një kënaqësi.

“Ballkanika 2015” i paraprin çmimit “të Mesdheut”, a ka ndryshime mes tyre, kush është më i rëndësishëm?

Çmimi “Ballkanika” është i vetmi çmim ndërkombëtar për Ballkanin, kurse tjetri është për Mesdheun, përveç Francës. Është për të huajt, por jo për francezët. Të dy janë çmime të rëndësishme, ndoshta ky i fundit është më i rëndësishëm, por është kënaqësi për të dy.

Le të flasim për veprën tuaj. Jeni shprehur se në katër romanet e fundit kujtesa ka një vend të rëndësishëm, jo në aspektin e riprodhimit të ngjarjeve apo të kohëve të jetuara, sesa të përftimit të një bote ku ndiheni mirë. Mund të na e shtjelloni pak këtë ide?

“Në një botë ku ndihem mirë”… në kuptimin që si autor, gjatë procesit të krijimit ndihem mirë në ndërtimin e ngjarjeve, në paraqitjen e personazheve, të marrëdhënieve mes tyre. Më duket mjaft e afërt kjo botë, edhe kur nuk e kam jetuar drejtpërdrejtë, ose kam qenë i vogël, ose edhe para se të lindja..

Po thoni se riprodhimi i ngjarjeve nuk është qëllim në vetvete…

Po, sepse nuk është ky qëllimi i letërsisë. Letërsia nuk është në shërbim të historisë. Kujtesa ka një rol të rëndësishëm në funksion të letërsisë, jo letërsia në funksion të historisë, pra është e kundërta, për mua si shkrimtar. Pavarësisht se kur shkruan për atë periudhë mund të shfrytëzohen ngjarje që kanë ndodhur vërtet.

Keni botuar që në vitet ’90, por qysh në romanet e para keni marrë përsipër një lloj pozicionimi ndaj familjes, historisë së familjes suaj. Ishte kjo një shtysë njerëzore, për të qetësuar shpirtrat apo thjesht një hapësirë letrare, ku ju ndiheni mirë.

Po të përdor shprehjen tuaj “pozicionim ndaj familjes”, më saktë është pozicionim ndaj tim eti, ish-Kryeministrit të vendit Mehmet Shehu, i cili ka qenë një nga njerëzit më të rëndësishëm të regjimit të diktaturës dhe duke u pozicionuar ndaj diktaturës, duhet të pozicionohesha dhe ndaj ish-Kryeministrit, aq më tepër që është im atë, por këtë kam marrë përsipër ta bëj jo përmes letërsisë, sepse kisha mjete të tjera ku mund të shprehesha më afër dhe në mënyrë më të drejtpërdrejtë me lexuesin, me shkrime, me intervista, në gazeta, televizione, radio (shqiptare ose të huaja) dhe nuk ka qenë e nevojshme ta bëj përmes letërsisë. Letërsia shkruhet për tjetër gjë. Dhe këta dy libra i kam shkruar, siç e mendoja në atë kohë, sepse mendoja se kishin lëndë interesante për t’u bërë letërsi. Por pse fokusoheni te kjo pjesë e letërsisë sime?

I takoni një brezi që i keni jetuar të dyja botët, deri në vitin 1981 në jetën e Bllokut, nga i cili ju shpesh jeni arratisur, pastaj brenda mureve të burgut… Në cilën botë jeni ndjerë më shumë në botën tuaj?

Në botën time jam ndjerë në dy botët ekstreme sa i takon lirisë, vuajtjes apo kënaqësisë. Në botën e burgut, që ishte ferri dhe botën e tanishme, në perëndim, ku jetoj. Nuk mund të them se është parajsë, kam shumë kritika për politikat e tyre, edhe pse janë shumë më të avancuar në aspektin e lirisë, por që në këto dy botë jam ndjerë si atje ku duhet. Këtë e them si njeri, ndërsa si shkrimtar është tjetër gjë. Si shkrimtar ndihem mirë në vitet ’20 të shekullit të kaluar, që nuk e kam jetuar dhe që vazhdon deri në kohën e burgut, duke përfshirë dhe atë..

Keni thënë se jeni ndjerë më i lirë për të shkruar në burg sesa në Bllok, sepse të shkruarit në burg përbën kthesën në krijimtarinë tuaj…

Po, përbën momentin më të rëndësishëm, por a jam ndjerë më i lirë në burg apo në Bllok, këtu shtrohet pyetja se ç’do të thotë liri. Liria, si koncept politik, si koncept i të drejtave që ka njeriu për të përcaktuar se kush do ta qeverisë, është edhe një koncept tjetër, ai i lirisë së brendshme, jo ai në lidhje me ligjin, me autoritetin, me shtetin, por në raport me veten tënde. Dhe asaj kohe nuk ekzistonte asnjë liri tjetër, veç asaj me veten tënde dhe në përgjithësi. Ta shtrosh çështjen që liria është brenda vetes, kjo shpeshherë është e rrezikshme. Ka filozofë, ka mendimtarë, si Sartri për shembull, që është gabuar politikisht. Ka një thënie të tij, sipas të cilit “liria më e madhe është ajo gjatë pushtimit gjerman” dhe e krahasonte me Francën e çliruar dhe demokratike. Por liria e brendshme është shumë e rëndësishme në diktaturë dhe liri të brendshme kam pasur më shumë në burg sesa në Bllok.

Si e ndikon krijimtarinë e një shkrimtari burgu?

Nuk është kryesorja komoditeti material. Në burg mendoje më kthjellët, kryesisht nga bisedat me bashkëvuajtësit e mi, duke gjykuar regjimin nga ai pozicion. Kjo të bënte të kuptoja më mirë. Nga ana tjetër, duket si paradoksale, por censura në burg ishte më e pakët se jashtë. Nëse jashtë do mendoje të çoje librat për të botuar, çka unë e kam bërë, në burg na bënin kontrolle të herëpashershme. Gardianët që ushtronin kontrollin në burg ishin më pak të sofistikuar se ata që ushtronin censurën jashtë. Ishte më e thjeshtë të shihnin nëse kishte ndonjë sharje të drejtpërdrejtë ndaj regjimit.

Lidhja e Shkrimtarëve ishte më e rreptë se gardianët e burgut?

Kushdo që e ushtronte censurën, redaksitë apo instancat e tjera. Në burg nuk hynte në atë që përbënte thelbin e letërsisë, në atë çka përftohet përmes mjeteve specifike të të shprehurit të letërsisë. Këto gjëra nuk i kuptonin. Nëse jashtë të quanin dekadent, atje të thoshte i çmendur, shikon ëndrra me sy hapur. Megjithatë po të donin, të dënonin, mund t’i përdornin për të të dënuar, sikurse mund të përdornin gjithçka tjetër.

A ka pasur kontrolle të qëllimshme ndaj jush?

Kontrolle ka pasur, por nga shkrimet nuk kanë gjetur gjë. Kanë dashur të më ridënojnë një herë në burgun e Burrelit, por nuk më ridënuan. Më nxorën dhe më ridënuan. Nuk përdorën shkrimet e mia, sikurse edhe në hetuesi, kur më dënuan për herë të dytë. Gjetën shkrime kur isha i internuar në fshat, i morën për t’i parë, por nuk i përdorën. Përdorën gjëra të tjera dhe m’i kthyen. Më thanë që do t’i djegim se nuk kanë vlerë. U thashë, nuk kanë vlerë për ju, por kanë për mua. Janë prona ime, m’i keni marrë me procesverbal, duhet të m’i ktheni. Dhe m’i kthyen. Ndoshta sepse ishte koha kur po ndryshonin gjërat, ishte viti 1990.

A keni pasur në burg ndonjë bashkëvuajtës që ju ka frymëzuar, që ju ka ndihmuar, që ju ka inkurajuar edhe në krijimtari…

Më ka frymëzuar një bashkëvuajtës, që nuk e kam njohur personalisht. Atij i kam kushtuar një libër. Quhet Mustafa Bajraktari, nga Tropoja, 29 vjeç, vrau veten. Ishte pa shkollë, mësoi gjuhë të huaja në burg, lexonte shumë dhe ishte, siç më kanë thënë të tjerët, shumë inteligjent. Ai vari veten në burgun e Burrelit. Kam marrë elemente nga jeta e tij për të shkruar një roman, që ia kam kushtuar atij. Kënaqësia më e madhe ishte, kur para disa vjetësh më shkruan motra e tij e vogël nga Birmingemi. Ajo më kërkonte të dinte më tepër. I thashë që kisha marrë elemente nga jeta e tij dhe se nuk e njihja personalisht, por i dhashë kontaktet e disa të burgosurve të tjerë që e kishin njohur. I dërgova dhe librin dhe falënderimi i saj ka qenë kënaqësia më e madhe që kam ndjerë unë si shkrimtar. Më kanë ndihmuar shumë bashkëvuajtës, jo në krijimtari, por edhe çdo bisedë, çdo hall i ndarë, ishte një ndihmë qoftë edhe psikologjike.

Si silleshin bashkëvuajtësit me ju, a ndikonte fakti se ju ishit djali i ish-Kryeministrit?

Nuk kam pasur probleme me të tjerët për këtë. Komanda është përpjekur ta bënte me disa, duke u thënë pse rri me atë, por nuk pasur efekt, siç më thoshin edhe mua pse rri me të bijtë e ballistëve dhe të zogistëve.

Cili është mendimi juaj për gjuhen shqipe, si shkrimtar dhe si përkthyes?

Si shkrimtar, por edhe si përkthyes, ndihem shumë mirë me gjuhën shqipe, ndihem shumë mirë që përdor gjuhën shqipe. Është shumë e pasur dhe mund të bësh mrekullira. Nuk them se unë bëj mrekullira, por varet nga aftësia e autorit apo përkthyesit. Nuk të pengon, përkundrazi.

A e shijoni përkthimin aq sa krijimin?

Jo, e shijoj më pak, por edhe e vuaj më pak.

A ka nivel përkthimi i letërsisë së huaj në shqip?

Këtu ka pasur, ka një traditë shumë të mirë përkthyesish, që nis me Nolin, vazhdon me Kutelin, më vonë me Petro Zhejin, më të vonshme pastaj mund të përmend Pirro Mishan ose Aurel Plasarin. Mund të ketë edhe më të rinj, që nuk i njoh mirë. Jam shumë i kujdesshëm kur marr një libër, sepse mund të jetë shumë i mirë, por përkthimi mund të jetë i dobët. Kjo ka ndodhur sidomos viteve të para, kur vepra kanë shkuar dëm dhe nuk ripërsëriten.

Nga shumë lexues dhe kritikë konsideroheni si një shkrimtar i surrealizmit dhe shumë ngjarje zhvillohen në Shqipëri. A është Shqipëria vend surrealist?

Surrealizmi ka nisur në vitet ’20 dhe ka vazhduar deri në mesin e viteve ’30, por që ka lënë gjurmë në letërsi dhe në art dhe më vonë, deri në kohën tonë. Po a është Shqipëria vend surrealist?! Gjërat këtu mund të duken si të çuditshme, si të pavërteta… për këtë mund të themi po!

A ka një shkaktar të kaosit me dosjet e të përndjekurve politikë, që edhe pse kanë bërë shumë tentativa për t’i hapur apo për të marrë përgjigje, sërish zvarriten? A ka një?

Problemi është i polarizimit dhe këto fenomene komplekse nuk mund të reduktohen në një faktor të vetëm. Reduktimi i shpjegimit në një faktor të vetëm, është i gabuar. Mund të flitet për një individ të caktuar, apo për forca politike… por kjo kërkon një studim të gjerë, ndërdisiplinor, nuk mund ta përcaktosh kështu. Unë them që ka një përgjegjësi dhe nga klasa politike, edhe nga shoqëria. Por kjo nuk mund të shpjegohet me teori konspirative, sikur paska qenë një mbledhje e fshehtë e drejtuar nga Gorbaçovi dhe ka përcaktuar çdo gjë, ndaj gjërat shkojnë keq në Shqipëri. Asnjë historian serioz nuk flet për këtë gjë. Nuk ka pasur një mbledhje në Katovicë, madje Gorbaçovi as mund t’i afrohej Katovicës në atë periudhë. Në asnjë vend nuk është bërë një mbledhje e tillë, sepse nuk ka qenë qëllimi i Gorbaçovit që të ruajë privilegjet e ish-komunistëve në vendet e tjera, aq më pak në Shqipëri që nuk ka qenë në sferën e tij. Po të klikosh në “google” Katovicë dhe Gorbaçov, gjen materiale vetëm në shqip. Është teori konspirative që lidhet me paranojën totalitare, mentalitet i trashëguar nga ajo kohë.

A ka ndikim sot e shkuara komuniste?

Sigurisht që ka peshën e saj, por s’do të thotë që ka komplot. Nuk do të thotë që ka një plan të paracaktuar që gjërat do të ecin kështu. Shoqëria nuk funksionon kështu, askush nuk mund të përcaktojë se si do të shkojë jeta.

Ka mbiemra të ish-Byrosë që sot janë në politikën aktive, a ka kjo një domethënie?

Një pjesë e tyre kanë kaluar në politikë, janë ricikluar. Është një sistem krejt tjetër, natyrisht që ka një vazhdë negative nga e kaluara. E shkuara komuniste ndikon në radhë të parë në mentalitet, në kulturën politike, në të parin bardhë e zi të gjërave, në mungesën e tolerancës, e prirjes për të bërë kompromis, dialog. Sigurisht edhe në aspektet e tjera.

A duhet rishkruar historia e Shqipërisë?

Cili është versioni që ekziston sot? A është bërë gjatë këtyre 30 vjetëve një version i ri? Nëse është ai i vjetri, atëherë duhet rishkruar.

Brezi i ri ka një lloj mospërfilljeje ndaj historisë së komunizmit, sa e rrezikshme është kjo? Shohim që mungon shpirti i protestës qytetare, njerëz të rrezikshëm dhe mediokër hyjnë në politikë…

Njerëz të rrezikshëm dhe mediokër ngjiten në politikë në të gjitha vendet e botës. Marrim rastin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, vendi lider i demokracisë. Një njeri i rrezikshëm është në krye të atij vendit. Ju thatë që rinia nuk ka interes për të kaluarën… Kështu kam menduar edhe unë, por më vonë kuptova që më duket se kam gabuar. Le të marrim të rinjtë që janë bijë ose nipër të njerëzve që kanë qenë të persekutuar. Dhe janë shumë, sepse ka pasur rreth 20 mijë të burgosur dhe dhjetëra mijëra të internuar, por persekutimi ka pasur dhe forma të tjera, si të mos vazhdoje studimet, ose të mos shkoje në punën që të takonte për shkak të biografisë… dhe sipas një sondazhi, rreth 1/3 e familjeve shqiptare kanë qenë të prekur nga persekutimi politikisht dhe këta vetvetiu do të kenë interes për atë periudhë. Në dy takimet e fundit që kam pasur me lexuesit, kanë ardhur të rinj, studentë, blenë librin tim edhe pse studentët nuk kanë shumë para dhe morën firmën time.

Çfarë mendimi keni për politikanët shqiptarë?

Për politikanët shqiptarë mendoj atë që mendoj edhe për ata në botë: Nuk duhen futur të gjithë në një kallëp. Mund të jemi shumë kritikë, por nuk duhet të themi që të gjithë janë njësoj. Kjo çon në populizëm dhe në prirje të rrezikshme, siç po ndodh në disa vende të përparuara. Ka shkallëzim, nuk mund të thuhet që janë të gjithë të korruptuar, edhe pse ka shumë korrupsion. Fakti që ekziston një mendim negativ për politikanët dhe krahasimi bëhet edhe me ata politikanët e komunizmit, më kujton një thënie të Aristotelit: Njerëzit nuk e duan tiraninë, por tiranin e duan. Njerëzit e duan demokracinë, por pushtetarët e demokracisë nuk i duan.

A janë populistë politikanët shqiptarë?

Nuk e kam ndjekur politikën shqiptare, por me aq sa di, mendoj se po, janë. Kanë gjeste, tundime populiste. Nuk e di se deri në çfarë shkalle janë, për të ditur sa të rrezikshëm mund të bëhen.

Çfarë mendoni për rilindjen e PS?

Edhe kur erdhi për herë të parë në pushtet, kur fitoi zgjedhjet për herë të parë Edi Rama, nuk mendova se do të ketë rilindje. E dija që do të kishte një ndryshim, por jo rilindje. Sot, mendoj se kur vij këtu, Tirana më duket më mirë, por kur bisedoj me njerëzit është tjetër gjë…

Janë 28 vjet tranzicion? Ju duket e gjatë kjo periudhë për shqiptarët?

Vetë kjo është një fazë, sikurse, nëse do ta quanim këtë tranzicion, duhet të quanim edhe vitet e komunizmit atëherë. Komunizmi është një nga strategjitë e modernizimit të një vendi, edhe pse është një modernizim i gjymtuar, me një këmbë. Ndoshta ky është një sistem i caktuar… Që ne të arrijmë në nivelet e vendeve të Perëndimit duket se është rrugë e gjatë. Në ’91-shin, kur ra komunizmi, mendoja se do të ndodhte shumë shpejt, brenda pak vjetësh.

A ka shanse Shqipëria për të hyrë në BE?

Them se po… Sipas strategjive të BE-së, ka interesa të përfshijë Ballkanin Perëndimor në BE sepse ka rreziqe të tjera, Rusia, Turqia e Erdoganit. Në këtë aspekt, do ta nxisin dhe do ta ndihmojnë Shqipërinë. Rruga është e gjatë. Nga ana tjetër, deri në 2025-n, si do jetë Bashkimi Europian. Në disa vende në fuqi janë forca politike, që unë do t’i quaja fashiste. Shqipëria politikisht është më mirë se disa prej tyre. Vetë BE po shkel disa të drejta themelore, siç është Konventa e Gjenevës për refugjatët. Vitin që vjen janë zgjedhjet për Parlamentin Europian, mos vallë këto forca fashiste arrijnë të marrin shumicën? Europa është shumë e kërcënuar nga populizmi.

Si shihet Shqipëria në Barcelonë…

Nuk kanë shumë njohuri, nuk dinë shumë për Shqipërinë. Thonë që ka qenë vend i mbyllur, ka shumë mister…

Si shihet një shkrimtar shqiptar?

Në vendet ku janë librat, libraritë më të mira, letërsia shqipe hyn në një raft ku thuhet “letërsi të ndryshme”, por të gjithë autorët shqiptarë, kur del libri në fillim, vihen gjithmonë në vende preferenciale. Dhe shtypi ka shkruar shumë mirë për to.

Po ju si e tregoni historinë e Shqipërisë atje (në Barcelonë)?

Po ja… si fola këtu, por atje jap pak më shumë informacion.

Çfarë planesh keni tani?

Po shkruaj një roman, por nuk mund të jap shumë detaje. Më pas do të botoj një libër për Liri Belishovën, një biografi letrare të saj. Kam zgjedhur këtë personazh se më propozuan për të shkruar për një personazh dhe zgjodha këtë sepse ka një jetë shumë tragjike, ku përthyhet fati i disa brezave në Shqipëri edhe vetë komunizmi, që ka qenë një ideal i rinisë shkollore në atë kohë dhe cili ishte rezultati i saj? Çfarë sistemi të përbindshëm prodhoi ky komunizëm? Dhe aspekti i përbindshëm shfaqet shumë ashpër dhe në jetën e saj, që ishte një nga nismëtaret e këtij regjimi dhe ka pësuar disa herë goditje të rënda ajo dhe familja e saj. Është një nga të paktët njerëz që kanë bërë katarsis. Ajo dhe Bedri Spahiu, kanë qenë të vetmit që kanë bërë katarsis, kanë pasur një ide shumë të qartë për diktaturën, ku ata kanë qenë drejtues, por dhe ndaj vetes së tyre. Gjithashtu, fakti që është edhe një grua, nga gjithë këto viktima që ka pasur komunizmi, edhe pse ka pasur edhe të tjera, si Musine Kokalari, por ajo ishte e vetmja grua drejtuese dhe e ka pësuar më keq. Dhe nga sa kam parë nga dokumentet, mënyra se si u sulmua në ’60-n, mendoj se një nga arsyet që u sulmua, ishte edhe fakti që ishte grua. Për herë të parë, Belishovën e kam takuar në vitin 1991, pak vite pasi dola nga burgu. E kam takuar dhe vitin që shkoi… pata një sërë bisedash me të. Ajo u habit dhe më tha pse po e shkruan për mua, por unë i thashë që unë dhe të tjerë mendojmë se është e rëndësishme që të shkruhet ai libër.

A i keni ndjekur debatet për kampin e Tepelenës… çfarë mendimi keni?

Kam parë debatet e Kastriot Dervishit dhe Pëllumb Xhufit, ku ka ndërhyrë dhe Agron Tufa… Mendimi im, me sa i kam njohur këto kampe, ku njerëzit shkonin me familjet deri në 1955, mendoj se ka qenë më të rëndë se ai i Burrelit që kam qenë unë, edhe pse konsiderohej më i rëndë ky i fundit. Kjo ishte më keq. Atje mortaliteti infantil u bë aq i lartë, se dhe ata që kishin ngritur kampet i mbyllën në ‘55-n. Deri këtu arriti.

Si i keni marrë vesh të vërtetat e këtij kampit? A mendon se ka tendencë mohuese për krimet në këtë kamp?

Sigurisht që çdo prononcim ka një tendencë, por për tendencën mohuese ndaj krimit të komunizmit, është për të ardhur keq.

Kujt mendon se i shërben harresa?

Ka kaluar shumë kohë dhe ata që kanë qenë përgjegjës drejtpërdrejt, besoj se nuk janë më gjallë, por kjo mendoj se është pjesë e një mohimi të krimeve dhe kushteve të rënda që ka pasur Tepelena, për të mohuar krimet e komunizmit, për të thënë që s’ka qenë edhe aq keq.