“Kush janë këta, pse kështu e jo ashtu?”

Nga Darien Levani

1. Në datë 18 deri 22 maj zhvillohet një Panair mbi letërsinë në Torino, Juventus. Shqipëria është vend mysafir, ndaj Ministria e Kulturës ka ftuar disa autorë në këtë Panair. Për sa më përket, jam shumë i gëzuar që do flas për Shqipërinë. E para, sepse jam patriot, e dua vendin tim dhe do doja që publiku i huaj ta shikojë me syte e mi e ta kuptojë po aq shumë. E dyta, sepse jam me shumë autor që vlerësoj, dua të dëgjoj çfarë mendojnë. E fundit, bat not dhë list, sepse në Torino ka një lokal shumë të mirë, ambient i këndshëm e birrë çeke. Nuk më kujtohet emri ama, ndoshta Alban Stermasi e mban mend.
2. Çdo listë është përjashtuese. Kjo nuk i bën më të drejta polemikat e tipit “Kush janë këta, pse kështu e jo ashtu?” etj. Mund të kishte shumë autorë të tjerë aty, të parët që më vijnë ndër mend e që janë përkthyer në italisht janë Visar Zhiti, Arben Dedja (Beno, dje mbarova së lexuar librin tënd Bibloteka futuriste, më pëlqeu vërtet shumë, shpresoj të kem mundësi të shkruaj më gjatë) Artur Spanjolli apo Elvis Malaj (e po flas vetëm për ata që janë përkthyer në italisht). Mund të kishte të tjerë që kanë botuar libri në Itali muajt e fundit: Denata Ndreca, Artur Nuraj Loer kume Durim Taci e me siguri po harroj ndokënd. Shpresoj që botuesit e tyre të kenë organizuar prezantime në Panair, unë për vete do shkoj ti shikoj me shumë dëshirë e kuriozitet. Tani, meqë nuk ikin dot tre milion rob në Torino, bëhen zgjedhje editoriale. Nëse nuk jemi dakord me to, duhet folur e diskutuar, por duke futur Letërsinë në mes e duke e ngritur pak nivelin e muhabetit dreqi ta hajë, se edhe kështu nuk rrihet.
3. E mbaj mend se si para shumë vitesh isha në Panair dhe vendi mysafir i atij viti ishte Shqipëria, bashkë me Rumaninë dhe Azerbaixhanin. Më pati bërë përshtypje sa pak autorë shqiptarë kishte, ndërsa shkrimtarët e intelektualët rumen ishin pafund, mbi 40 e ca. E pata menduar: kur do vijë momenti që edhe Shqipëria të ketë një përfaqsim dinjitoz? Sot që erdhi, është pak e mërzitshme që të flitet për “Kush je ti e kush jam unë”.

(saktësoj që isha në Panair me ftesën e botuesit tim, nëse mendoni që ka gabuar e nuk duhet të më kishte ftuar mos komentoni këtu por nisini një mail atij tek adresa poashtutëthemvetë@plasitrapi.com)

(e di çfarë po mendoni, që ne Rumaninë e këputëm në Evropian në vitin 2016 kështu që punë e madhe që ata kishin më shumë autorë, ne morrëm tre pikë, e natyrisht jam dakord)

4. Një Qeveri/Shtet/Ministri që organizon dërgimin e kaq shumë autorëve, bën një punë të mirë. Një Qeveri/Shtet/Ministri që e mbyll programin një muaj para Panairit, gjë e rrallë në atdhe ku sot je nesër s’je, bën një punë serioze. Mund të diskutojmë ditë e natë për autorë e libra e më the të thashë, por në nivel administrativ është diçka shumë pozitive. Normalisht që, jemi në atdheun që njohim, e nuk është se në darkë shtrihesh Shqipëri e në mëngjes zgjohesh Suedi. Normalisht që Ministria janë edhe disa persona që paguhen 600 a 700 mi lek në muaj e kanë të bëjnë edhe me harbutëri e konfuzion, me ndërhyrje partiake e ku e di unë. Po, në listë mund të jetë dikush që është futur sepse ka botues të fuqishëm a ka mik a ka tezen të rëndësishme a një kushëri të madh, por në thelb më duket se të ftuarit janë njerëz me nivel mesatar ose të lartë.

Është një listë me logjikë. Gjenden tre breza shkrimtarësh shqiptarë. Ka autorë të lindur e formuar në komunizëm, ka një brez tjetër që viti 90 i kapi fëmijët apo adoleshent, dhe disa autorë shumë të rinj, që duhet të kenë lindur pas rënjes së sistemit. Personalisht, më intereson shumë të dëgjoj se si ka ndryshuar raporti jonë me letërsinë e me sistemin në këto dhjetëra vite, si përballemi në nivel letërsie me atdheun, çfarë kontributi jep (nëse jep) letërsia. Ky është muhabeti i rëndësishëm (për mua).

E nuk është rastësi që punën më të mirë për këtë Panair po e bën një italian: person që punon e boton, e nuk i futet pse shkoi ky e ai. Është Anna Lattanzi që me Albania Letteraria e Albania Newsboton gjëra konkrete e jep lajme, pa shfryrë inate.

5. Shkrimtarit shqiptar që kam më për zemër, Mitrush Kuteli për shumë viti i ishte ndaluar botimi. Gjithë ajo diktaturë, me tankse [këtu ka një problem të rëndësishëm, komentoni sepse vetëm që nuk po zgjidh dot, e është ky: cili është shumësi i fjalës “tank” e di njeri? Sepse edhe “tanqe” nuk më tingullen keq! Baro Aida ndihmë] e uniforma, me pushkë e me dekorata, me hu e me litar, që vriste e priste pa e vrarë mendjen e pa u bërë pishman, i gjithë ky terror, merreni me mend, kishte frikë nga penda e Mitrushit. U kallte datën ky njeri, sepse kjo është fuqia e letërsisë, s’ka nevojë për aprovime a panaire a medalje a ftesa. E kjo është njohja më e madhe që i është bërë ndonjëherë madhështisë letrare dhe njerëzorë të Mitrush Kutelit.
6. Seksioni “You have nothing to lose but your chains!”

I ndjeri Jusuf Vrioni, që duhet të lexoni sepse ndryshe nuk e kapni dot saktësisht Shqipërinë (e fakti që “Kujtime” nuk lexohet me detyrim në shkollë ky po që është skandal e për këtë duhet kritikuar Ministria, e jeni që jeni, jam i bindur që nuk bëhesh dot shqiptar i mirë pa lexuar testamentin që M‭itrush Kuteli i lë familjes, taksirat futeni edhe atë faleminderit) tregon se si në vitet 80 morri një libër me autograf e përgëzime nga Enver Hoxha. Sekretari i parë e lavdëronte për përkthimin e Krushovianët. E kjo, e futi disi në bela. Përkthyesit e tjetë, donin edhe ata një fletë lavdërimi, se nuk i kishte bërë lopa, edhe ata ishin gati kurdoherë dhe e donin diktatorin po aq sa të tjerët në mos pak më shumë.

U detyrua drejtoria që të bënte fletë lavdërimi e ua dha që të mos ngeleshin pa gjë. Tani, këtë mediokritet e poshtërsi njerëzore edhe e kuptoj: në atë kohë ndoshta duhej ajo fletë sepse ishte monedhë për të marrë pashaportizimin a për të mos shkuar në burg, ashtu ishte koha. Por sot, çfarë dreqin duhet?

7. Të ankohesh pse është filani e jo fisteku është detyrë, sidomos për ata që lexojnë e shkruajnë e marrin vesh. Por, ama, duhet shkruar cili autor duhet a s’duhet të jetë e për çfarë arsye. Ndryshe është të hedhësh gurin në lumë. Pastaj të hedhësh një gur tjetër. Pastaj një tjetër, një tjetër, e të çohesh me padurim në modalitet “Beni ecën vetë” e të bërtasësh “O ma varni pak se po hedh gurë una…”
8. Këtu mbërrij tek ajo pika që lexoj ça kam shkruar dhe them “E hu ha, ore, e di ça? Ta fshij të gjithë e rri rehat, humbas kot kohë, ça më duhet mua në fund të fundit, mjafton të kujtoj emrin e lokalit në Torino e jam në rregull, bëj një post falenderimi me një citim e jam në rregull…”

Meqë ra fjala, Jorge Luis Borges ka shkruar shekullin e kaluar në Argjentinë, jo dje në Ballkan, nuk mjafton për të shpjeguar çdo fenomen shqiptari.

(nëse ka dalë ndonjë ligj që pa cituar Borges nuk ju pranohet shkrimi më lajmëroni sepse nuk e dija)

9. Normalisht nuk humbas kohë të shkruaj për probleme të tilla [kryesisht sepse dukem patetik dhe arrogant “Dhe tani Profesor Doktor Darien Levani ju shpjegon se cili është mënyra e saktë e indinjimit, kujdes sepse në maj është provimi] por këtu ka diçka të rëndësishme: që muhabete të tilla, sterile dhe dashakeqës, e gozhdojnë diskutimin publik në vendnumero. Është 1961-shi prapë apo 1978-a nëse preferoni, por në izolim në kulturë.

Në vend të flasim për Letërsinë dhe jetën, post komunizmin e këtë mish mash që për momentin quajmë Demokraci, për probleme në botime, shpërndarje a përkthime, sfidat e librit audio/digital, sfidat e AI e kështu me radhë, gjendemi gjithmonë tek e njëjta pikë: u bë ky, u bo ajo, pse shkon Filani e jo Fisteku. Ai që mungon në këtë muhabet është gjithmonë Libri.

Disa autorë që vijnë në Panair ditët e para janë: Svetlana Aleksievič, shikoni çfarë ka ndodhur me të e atdheun e saj vitet e fundit. Panairin e inauguron Sabino Cassese, president i Gjykatës Kushtetuese italiane i cili do mbajë një leksion mbi kushtetuën e demokraci e ato gjëra që këtu 10 vitet e fundit po rrezikohen edhe në Evropë, pak më vonë Carrére prezanton V13, reportazh mbi proçesin kundër terroristëve të Bataclan.

Janë takime të rëndësishme, flasin për botën, për të ardhmen, mundohen të japin përgjigje universale, gërmojnë tek njeriu. E ne, ndërkohë, themi “Pse shkoi Filani o jo Fisteku?”. Besoj se debati publik, kaq i cekët, bëhej edhe në 2013, edhe në 2003, edhe në 1993 e ndoshta edhe në 1983. Flitet për personat, jo për librat, e ky është problemi. Nëse nuk je dakord, shumë mirë: shkruaj pse nuk duhet të jetë cili autor. Se u mbush edhe lumi me gurë tani, s’ka më ujë fare!

10.Nuk kam gjë kundër kritikës, është pjesë e rëndësishme e artit. Nëse mendoni se ai autor ka shkruar një libër shumë të dobët e nuk duhet të shkojë në Panair, apo nuk duhet ta marrë përsipër filan botues, shpjegoni pse e mendoni kështu dhe hajde e flasim sepse problemet që kemi nuk janë të pakta. Por flasim për librat ama, e ndoshta Panairi tjetër do ketë një zgjedhje më të mirë. Për këtë flasim, jo për për Kush je ti U bone ti Kur shkruaja unë ti i bije maces me luge Unë të citoj Borges si bukë e djath etj etj.

Problemi qëndron kur kjo kritikë është sterile, nuk kapet me autorë e libra konkretisht po kështu në ajër, sepse në këtë moment në këtë atdhe, është si baruti e shkëndija që takohen, shkatërron gjithçka. Ky është dëmi i pallogaritshëm që i bëhet, me apo pa dashje, kulturës shqiptare. E po i bëhet për një click më shumë, për tu ndjerë më të zgjuar se të tjerët, për të nxjerrë inat, për të pasur më shumë share.

Me fjalë të tjera, i bëhet kot. Unë shpresoj se një ditë, do e kuptoni sa e dëmshme është kjo sjellje. Atë ditë më kujtoni, do jem duke pirë birrë çeke.