Fabio M. Rocchi mbajti në kumtesën “Tri arsyet për të rilexuar romanin “Lumi i vdekur” në gjuhën italiane” dhe foli për përkthimin e ri në italisht të kësaj vepre, krahasuar me botimet më të hershme për Jakov Xoxën në Itali.
Nga Fabio M. Rocchi
Leximi i kryeveprës së Jakov Xoxa, “Lumi i vdekur”, ka qenë për mua burim reflektimesh, një zbulim i vërtetë në momentin që kisha hyrë tashmë në kontakt me letërsinë shqipe dhe leximin e saj në gjuhën origjinale.
Që nga përkthimi i parë në italisht, Lumi i vdekur ka pasur fate të përziera në Itali dhe, në thelb, një depërtim tepër të kufizuar krahasuar me meritat e veprës së Xoxës.
Kam përshtypjen – si italianist – se ka ndodhur një fenomen shumë i ngjashëm me atë të Alessandro Manzoni-t në kulturën tonë, i cili iu mbivendos në mënyrë totale Ippolito Nievos, duke u konsoliduar në kanonin e autorëve referues edhe jashtë vendit dhe duke u kanonizuar si emër reference edhe në mjedisin shkollor.
Në panoramën e shekullit të nëntëmbëdhjete, romani “I promesi sposi” ka eklipsuar kryyeveprën “Le confessioni di un italiano”, e cila, me shumë mundësi, meritonte fat më të mirë.
Një mbivendosje shumë e ngjashme kam përshtypjen se ka ndodhur edhe në letërsinë shqiptare me dy kryevepra të botuara shumë afër kronologjikisht: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1963) i Kadaresë dhe pikërisht “Lumi i vdekur” i vitit 1965, i Jakov Xoxës.
Është pra një vepër që duhet rilexuar me vëmendje, sidomos tani që një përkthim i ri, i publikuar muajin e kaluar, falë Shtëpisë Botuese “Besa”, na lejon të vlerësojmë në një veshje të re editoriale të parin nga tre librat që përbëjnë projektin romanesk të “Lumit të vdekur”.
Arsyeja e parë dhe më e dukshme për të rilexuar “Lumi i vdekur” në italisht është se ambientimet dhe natyra narrative e simbolike e tij kanë diçka shumë të ngjashme me verizmin tonë, të ngritur në një nivel të lartë përcaktimi stilistik nga Giovanni Verga.
Me rekuperimin e temave popullore të zonës fshatare dhe me përfaqësimin e një konteksti shoqëror të dominuar nga logjika e të varfërve, romani i Xoxës bëhet i përkryer për analogji dhe krahasime me atë stinë të letërsisë italiane.
Por jo vetëm kaq. Verizmi u manifestua në Itali, jo vetëm në zonën siciliane dhe jugore, por gjeti hapësirë edhe në Toskanë, në tokën time, momente domethënëse midis fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillimit të shekullit të njëzetë.
Iu referohem romaneve të Chelli-t dhe Pratesi-t, nga zona e Sienës dhe mbi të gjitha veprave të Federigo Tozzi-t, me të cilat kryevepra e Xoxës ka më shumë se një pikë të përbashkët.
Arsyeja e dytë për të rilexuar “Lumin e vdekur” në italisht, ka të bëjë me një koncept, atë të realizmit socialist, i cili duhet periodizuar për t’u kuptuar plotësisht në kuptimet e tij historike.
Brezi i viteve ‘30 (Ismail Kadare, Fatos Arapi, Dritëro Agolli) arriti, me veprat e para mbi të gjitha, të interpretonte kuadrin narrativ dhe poetik jashtë skematizmit gorkian.
Përpara Afërditave që punonin me gëzim në fusha, pati një moment në letërsinë shqipe, ku akti i rrëfimit ishte autentik dhe figurativ, ndonëse i frymëzuar nga disa linja guida.
Jakov Xoxa është pak më i hershëm se ai brez dhe gjen një mënyrë të vetën, po aq origjinale dhe akoma më autentike, nëse mund të them kështu, për të rrëfyer një afresk unik, ku jeta reale e shprehur nga situata dhe personazhe kalon çdo manikeizëm ideologjik.
Mes shumë shembujve që nuk kam kohë t’i përmend, dëshiroj të veçoj të paktën dy: individualitetin e freskët të një personazhi si Vita, i distancuar nga çdo ide kolektivizmi; dhe ambivalencën e figurave priftërore, jo të reduktuara në një skicë të thjeshtë për t’u tallur, por, përkundrazi të zhvilluara brenda komunitetit fshatar.
Arsyeja e tretë, e aftë nga këndvështrimi im për ta bërë “Lumin e vdekur” ende sot një vepër aktuale, bartëse të një mesazhi të pavarur nga koha e kompozimit të tij, është e natyrës ndërkulturore.
Gjenialiteti për të vendosur afër, në një tokë të ndryshme nga ajo e origjinës, një familje myslimane të Kosovës, atë të Sulejman Tafilit, me një shqiptare, atë të Pilo Shpiragut, paraprin kohët. Flet për një diasporë që do të jetë vendimtare një shekull më vonë dhe aludon për vëllazërinë mes popujve si një vlerë moderne multikulturore dhe si shembull i bashkëjetesës, edhe pse problematike, midis grupeve etnike.
Në romanin e Xoxës, kjo bashkëjetesë transformohet në stil, në momentin ku takohen dhe shkrihen dy ligjërimet dhe dy metodat e rrëfimit.
Nga pikëpamja sintaksore po sjell vetëm një shembull, edhe pse gjuhëtarët kanë shtjelluar në bibliografi analiza të thella mbi miksin stilistik të riprodhuar me mjeshtëri nga Xoxa.
Në ndryshimet midis pozicionit të paskajores në foljet e përbëra, të vendosur para ose pas foljes ndihmëse, në varësi të folësit, kemi dëshminë e një riprodhimi veçanërisht të kujdesshëm të gjuhës së folur – së bashku me vështirësitë që paraqet një tekst i tillë për përkthyesin italian.
Janë vetëm disa pikënisje ato që kam përmendur dhe që, duke pasur parasysh kohën në dispozicion, nuk mund t’i zhvilloj. Gjithsesi, do të vazhdoj t’i thelloj këto linja reflektimi dhe kërkimi, sepse jam tepër i bindur për forcën dhe vlerën letrare absolute të këtij romani edhe në ambientin ndërkombëtar, sidomos nëse veçoritë stilistike të tij trajtohen në këndvështrim krahasues.
www.akad.gov.al
