Çdo interpretim letrar, bëhet në relacion interaktiv me tekstin, i cili është një botë komplekse, e përbërë nga gjuha specifike, apo përdorimi specifik i saj, dhe nga sekuenca të shumëfishta, ku dimensionet semantike dhe estetike, janë shtresa të mëvetësishme, që janë në epiqendër të tekstit letrarl. Në procesin e konstruktimit të mendimeve për një tekst narrativ, interpretimi letrar, i parë nga perspektiva e Kritikës së Re (New Criticism), orientohet te vetë teksti letrar, te qenia e tij autonome. Ndërkaq, semiologu italian Umberto Eco ka një metaforë shumë domethënëse për tekstin, i cili, është si një “piknik” ku autorët sjellin fjalët e tyre, ndërsa lexuesit ndjesitë e tyre.
Nga Ndue Ukaj
Tekstet letrare narrative, janë struktura të hapura komunikuese, prej të cilave ngjizen kuptimet infinite, sipas Umberto Ecos, ngase teksti letrar, sipas këtij semiologu e shkrimtari, është makinë e krijuar, për nxjerrjen e apo reflektimin e interpretimeve. Duke ndjekur këtë linjë të mendimeve, synoj të bëjë një udhëtim në pyllin e narrativ të shkrimtarit gjerman Erich Maria Remarque, gjegjësisht nëpër tiparet karakterizuese të romanit “Një Natë në Lisbonë” (1964), roman ky i përkthyer shqip nga Aristidh Ristani.
Çdo interpretim letrar, bëhet në relacion interaktiv me tekstin, i cili është një botë komplekse, e përbërë nga gjuha specifike, apo përdorimi specifik i saj, dhe nga sekuenca të shumëfishta, ku dimensionet semantike dhe estetike, janë shtresa të mëvetësishme, që janë në epiqendër të tekstit letrarl. Në procesin e konstruktimit të mendimeve për një tekst narrativ, interpretimi letrar, i parë nga perspektiva e Kritikës së Re (New Criticism), orientohet te vetë teksti letrar, te qenia e tij autonome. Ndërkaq, semiologu italian Umberto Eco ka një metaforë shumë domethënëse për tekstin, i cili, është si një “piknik” ku autorët sjellin fjalët e tyre, ndërsa lexuesit ndjesitë e tyre.
Loja narrative
Një anije në limanin e Lisbonës dhe një burrë i vetmuar, i cili endet me një dëshirë të pamundur- të largohet për në Amerikë- janë imazhet që fillojnë narracionin e romanit “Një natë në Lisbonë” të shkrimtarit Erich Maria Remarque. Kjo hyrje, e tipit in medias res, e përmbys paradoksalisht gjendjen emocionale të këtij njeriu të panjohur dhe kthen kahen e narracionit në drejtim tjetër. Ai, takon një njeri tjetër të panjohur, gjithashtu refugjatë, i cili, ia ofron dy bileta për në Amerikë, mirëpo, me një kusht krejtësisht të çuditshëm: të dëgjonte nga ai, përgjatë asaj nate, historinë e arratisjes së tij, e cila është një dramë e thellë njerëzore. Kjoanije, e cila do të ishte shpëtim për të, për faktin se qyteti më i bukur në botë është ai ku njeriu rron i lumtur,bëhet shenjë e motivueshme, e cila e cytë të dëgjoi historinë tragjike të njeriut që ia ofroi papritur e kujtuar dy bileta, e të cilat bileta kanë një ndërlidhje semantike e semiotike me këtë anije, si instancë ideo-letrare që projekton dhe motivon shpëtimin. Anija, nuk është shenjë e rastësishme e romanit. Kjo shenjë, e transfiguruar në figurë letrare, gjatë zhvillimit të romanit nënkuptohet se esencialisht, është intenca e romanit. Gjatë zhvillimit të fabulës së tekstit në fjalë, anija zhvendoset nga vëmendja e narratorit dhe nuk është pjesë e lojës narrative, mirëpo shtjellimi i historisë, shpie te fundi, i cili e rikthen anijen, prandaj ajo intencionalisht bëhet paradigmë letrare, do të thosha një shenjë tipologjikisht e motivueshme letrare, e cila shënjon njëherësh edhe modusin narrativ, atë korpus të ideve dhe projektimeve filozofike të autorit. Si shenjë letrare, nëse e analizojmë në planin empirik për letërsinë, anija ndërfut intertekstin letrar dhe evokon arkën e shpëtimit të Nohes biblik, edhe pse kjo sekuence letrare përmendet vetëm shkarazi në tekst. Autori përmes kësaj simbolike letrare, krijon analogji dhe mjeshtërisht i “deshifron” shenjat e nënkuptueshme të tekstit letrar, përgjatë një narracioni që të rrëmben me fuqinë e tij dinamike dhe teknikat e shumëfishta të rrëfimit. Autori, duke e evokuar në tekst imagjinar, këtë simbolikë biblike, sforcon dimensionet e shumëfishta semantike që kanë sinonim shpëtimin, si katharsis letrar, brenda një konteksti tmerrësisht të zymtë, në të cilën marrin jetë personazhet e Remarkes, dhe nga ku konotojnë idetë letrare të romanit. Autori e ndërton tekstin brenda një konteksti kohor të afishuar, por me një pikëmbështetje të fuqishme te empiria, për jetën dhe letërsinë. Ky segment letrar, funksionalizon diskursin biblik, veçanërisht topikën e mirënjohur për Arkës së Nohes. Duke e ndërfut këtë ide empirike, si shenjë letrare, autori “zbulon” realitetin imagjinar të heroit, i cili gjatë një rrugëtimi me përmasa odisejade, kërkon me ngulm Itakën, ikjen nga ferri i Luftës së Dytë Botërore, drejt tokës së premtuar, që identifikohej atëbotë me Amerikën, përmes një anije që niset nga limanet e Lisbonës. Pikërisht kjo anije, si sinonim i shpëtimit, është pikëmbështetje prej ku zë fill narracioni i romanit në fjalë dhe brenda këtij qerthulli narrativ, zhvillohet totaliteti i një historie thellësisht tragjike, ku gërshetohen fuqishëm pasioni i dashurisë në kohë lufte, në dyluftim me urrejtjen, politikat e kohës, krizat e thella identitare, si elemente letrare që përcillen tek lexuesi nëpërmjet një dimensioni të thellë psikologjik e etik, ku ndeshim herë koncepcionet romantike për tekstin letrar dhe herë ato realiste. Kjo lëvizje letrare në tekst, i jep mundësi autorit të sforcoj statusin e tekstit, duke dhënë njëherësh tablo jetësore dhe gjendjen psikologjike të personazheve, nga prizma të shumëfishta dhe perceptime universale.
Konfrontimi i reales dhe ireales
Pranë kësaj anije, si shenjë simbolike dhe e motivueshme narrative, lexuesi ndesh dy personazhe, që njëherësh janë dy botë, dy tregime, që brenda një nate nëpër kafetë e Lisbonës, riprodhojnë historinë e një arratisje, nga Gjermania naziste, nëpër Zvicër, Austri, Spanjë e Portugali, deri te fundi tragjik, pranë limanit të Lisbonës. Këta dy personazh, janë dy botë, të cilat konfrontojnë heshtur, por thellë: iluzionet dhe realitetin. Ky është fati i emigrantit, i cili sipas autorit është i destinuar të jetë tragjik, ngase ajo është: një jetë që s’mund të qëndrojë në asnjë vend, që nuk i lejohet kurrë të lëshojë rrënjë, që duhet të rrotullohet gjithnjë. Jeta e emigrantit.
Duke rrëfyer dramën njerëzore të Jozef Shfarcit, e cila dramë e rrëmben burrin e panjohur të pranoi e të dëgjoi golgotën e arratisjes së tij, autori përçon mesazhe të fuqishme, të cilat shpërthejnë bashkë me zbërthimin e enigmës së fabulës. Ai ka dy bileta, të cilat kanë përmbyll aventurën e tij romantik, prandaj këto dy bileta dëshiron t’ia falë njeriut të panjohur, sepse janë fundi i arratisjes së tij, një fund tmerrësisht tragjik, që e vë lexuesin para përsiatjeve të thella etike e filozofike. Në këtë formë, shkrimtari nëpërmjet personazhit Jozef Shfarcit përcjell te njeriu i panjohur dhe në mënyrë implicite te lexuesi, që është në kërkim të tokës së premtuar, një testament thellësisht tragjik, se toka e premtuar nuk arrihet lehtë, mbase ajo nuk ndodhet përtej, sepse ajo mbetet vetëm një projektim fiksional. Heroi i romanit, Shfarci, një njeri që jeton me identitet të rremë, sepse rron me dokumentet e një të vdekuri, duke ju ikur nazistëve që e ndiqnin, mban emrin e një njeriu të vdekur, është njëri nga mijëra të përndjekurit e luftës së dytë botërore, i cili duke kërkuar tokën e premtuar, pranë një anije që është shpëtimi, përmbyset në tmerrin e një tragjike të thellë, ngase pikërisht kur ai mendoi se kishte ardhur çasti i triumfit, pas peripecive të jashtëzakonshme, burgosjeve, ikjeve, vrasjeve, ndodh e kundërta: gruaja e tij Helena, i vetëvritet. Në të vërtetë, këta dy personazh letrare, Shfarci dhe Helena bëjnë një odisejad të vërtetë, nëpër shkretëtirë, një shtegtim përmes Detit të Kuq, mirëpo, nuk arrijnë në tokën e premtuar, sepse Helena rrënohet nga brenda, brenda një konteksti të zymtë, që e shkatërron njeriun, në të cilin ajo është e ekspozuar sëmundjes, ndjekjes së vëllait, i cili ishte pjesë e Gestaposë Gjermane dhe një dashurie që çdo ditë rrënohej nga brenda. Dhe një natë, para se të merrnin anijen e “shpëtimit” për në Amerikë, ku burri i saj Jozef Shfarci planifikonte rifillimin e jetës së re, madje duke planifikuar rimartesën, ajo i jep fund jetës së saj. Këtu është fundi tragjik i fabulës dhe fillimi i infiniteve letrare.
Universi i kuptimeve letrare
Romani ”Një natë në Lisbonë” i autorit Erich Maria Remarque, është një rrëfim me përmasa thellësisht tragjike, në të cilin gërshetohen fuqishëm tema të mëdha: lufta dhe liria, dashuria dhe urrejtja, humania dhe antihumania, përmes taboleve të fuqishme narrative, ku përshkruhen me detaje përjetimet e njeriut në kriza të mëdha, siç është lufta, mungesa e atdheut, kërkimi i shpëtimit, ikja nga persekutimet, dashura e zjarrtë, etj. Përmes një narracioni përshkrues e të fuqishëm, autori zhbiron në kohë dhe hapësire, në psikologjinë e personazheve të tij dhe kështu krijon tablo të fuqishme që përshkruajnë luftën, peripecitë e njeriut në një gjendje terrori, pasionet e fuqishme të dashurisë, vrasjet, ikjet, gjithë këto elemente të veshura nga një nënshtresë e fuqishme humane, tipare këto që e karakterizojnë këtë tekst letrar fund e krye. Ky roman, i cili ka përmasa universale, paraqet dramën e thellë të njeriut në luftë dhe kësisoj mbetet një nga perlat e fuqishme të shkrimtarit Erich Maria Remark, por edhe një nga romanet më interesante të shekullit që lamë pas.
Në një kohë kur lufta ishte e pashmangshme, dramat njerëzore kanë përmasa të tmerrshme. Mirëpo, dëshirat për të kaluar nëpër Detin Kuq, në drejtim tokës së premtuar, janë të flakta, mbase ato nuk njohin vështirësi, sfida, pamundësi. Në këso gjendje emocionale, njeriu kërkon shpëtimin dhe atë e gjënë më së miri tek simbolika kuptimplote për tokën e premtuar, si një mënyrë për të ikur nga skëterra mizore, në të cilën ndodheshin personazhet Jozefi dhe Helena. Kështu motivohet edhe odisejada e tyre. Romani është një rrëfim pikëllues, i përshkuar nga sekuenca të fuqishme trimërie e guximi, dashurie e vdekje, ku sakrifica për dashurinë është tej mase e madh dhe ku e keqja është e pafund, e pashpirt, mizore, vrastare. Ky roman, me përmasat ideore, është një histori brenda një histori, ku semantika e tekstit gërshetohet me shenjat semiotike, që konotojnë fuqishëm, në planin ideo-estetik. Duke rrëfyer për një histori të shumëfishtë, ku përfshihen me tone dramatike, romanca dhe aventura, dhuna dhe terrori, dashuria dhe urrejtja, peripecitë për jetë dhe vdekja, makthi dhe trishtimi, autori jep tablo të jashtëzakonshme të Europës së Luftës së Dytë Botërore dhe krizat e thella identitare, me të cilat ballafaqohej njeriu i kohës. Shkrimtari i shquar Erich Maria Remerque, duke rrëfyer dramën personale të Jozef Shfarci dhe Helenës, ka dhënë mesazhe të fuqishme universale, ku etika dhe filozofia përplotësojnë synimet e një arti, i cili ka substrat të fuqishëm humanen. Këtë dimension kërkimor letrar, autori e sforcon në pasuesin e mëposhtëm: Më sa njoh unë legjendën, zjarrin nuk na e kanë dhuruar, por e ka rrëmbyer Prometeu.
Autori e ndërton tekstin letrar, brenda një nate dhe atë me paradokse narrative të lëvizshme, që zhvendosen në kohë e hapësirë dhe lëvizin nëpër shumë vende europiane, ku lufta kishte shpërthyer apo pritej të shpërthente. Me këto lëvizje narrative mjeshtërore, ai ndërton një galeri personazhesh të gjithfarshëm, ku marrin jetë salvuesit dhe të salvuarit.
Romani ka një fabule të thjeshtë, mirëpo brenda saj rrëfehet drama e pikëllueshme, me tone dramatike, një dramë që është përherë e pranishme, drama e njeriut shtegtar, në kërkim të lumturisë, ikja nga makthet e luftërave, ndjekjeve, persekutimeve. Teksti konstituohet nëpërmjet një përshkimi tejet prekës, ku dialogjet luajnë një rol të posaçëm, brendapërbrenda një narracioni dinamik, që ec qetë, por që të rrëmben me fuqinë e tij imrpesionuese. Autori është mjeshtër i rrëfimit, i krijimit të situatave paradoksale, që lexuesin e mbajnë pa frymë deri në faqen e fundit. Mirëpo, për më tepër, autori është mjeshtër i ndërtimit të tekstit me konotime ideore e estetike. Në të vërtetë, në këtë roman kemi përplot sekuenca faustiane, në të cilat Jozef Shfarci duhet të hedhet nëpër skëterrën e trishtuar, me besimin se rruga për në parajsë është e rrezikshme, por e mundshme. Kështu ai bënë lojërat më të çuditshme, duke u kthyer nga emigrimi në Gjermani dhe duke u arratisur së bashku me Helenen tij, vallua i të cilës ishte njeri i Gestaposë Naziste, që ndiqte Shfarcin dhe vetë atë kudo, e të cilin personazh ky detyrohet ta vras, që të shpëtojë vetë.
Përfundim
Fundi tragjik i Helenës, në roman, shtron para lexuesit, dilema të fuqishme, të cilat personazhi, Shfarci i thellon, me pyetjet të karakterit filozofik dhe etikë: nëse ai e vrau apo e bëri të lumtur Helenen, nëse e dashi ajo, apo, ai ky ishte vetëm një shkop për t’u mbështetur?- përsiatje këto që përbëjnë universin e kuptimeve letrare infintite të autorit Remarque, proza e të cilit është aureolë e vërtetë në letërsinë e përbotshme. Edhe pse kujtesa e tij përpiqet t’i rrënojë kujtimet, ai i ngjallë, duke ia rrëfyer njeriut të panjohur, në një natë të bukur në Lisbonë, e për t’i dhuruar kështu botës, një thesare të përjetshme letrar./KlaraBudaPost
