Nga Dott. Alban Daci
Borgo i Casalvecchio-s është themeluar nga disa shqiptarë (arbëreshë) që u larguan nga territoret shqiptare për shkak të pushtimit osman. Këta u vendosën në fillim rreth tre kilometra larg nga Casalvecchio, që sot emërtohet si “Castelnuovo della Daunia” dhe këtu jetuar nga 1468 deri në 1476, por bashkëjetësa me vendasit në fillim ishte shumë e vështirë duke konsideruar edhe karakterin rebel dhe të fortë të shqiptarëve (burim i marrë nga faqja zyrtare e Komunës Casalvecchio di Puglia).
Në fakt diferencat dhe episodet e vuajtjeve dhe bashkëjetesa e refugjatëve shqiptarë të sapoardhur me vendasit e komunitetit të Castelnuovo u vunë në dukje që në fillim të viteve 500, kur shqiptarët braktisën vendqëndrimet e para të tyre për tu vendosur në casale që varet po nga ata, që sipas dokumenteve antike në atë kohë u emërtuar si “Sactus Petrus de Castelluccio” që më vonë u shëndërrua në Casalvecchio di Puglia. Banorët e tyre janë arbëresh, që edhe pse kanë humbur ritin e tyre bizantin, mbajnë të gjallë gjuhën arbëreshe dhe traditat shqiptare.
Casalvecchio di Puglia (Kazallveqi në arbëreshë, deri në vitin 1862 e quajtur Casalvecchio) është një komun italiane që sot ka rreth 1863 banorë dhe ndodhet rreth 44 klm larg Foggia-s. (burimi i informacioneve është marrë nga faqja zyrtare e komunës).
Ky vend ka ruajtur kulturën arbëreshe dhe përdorimin e gjuhës arëbëreshe. Casalvecchio përbën atë që mund të konsiderohet “ishulli gjuhës”, sepse kyresisht më të moshuarit akoma flasin një dialekt me origjinë të huaj, pra dialektin shqiptar. Në fakt aktet publike të “Bashkisë” (Comune) janë në dy gjuhësi po ashtu edhe rrugët (udha) sic është rruga kryesore e quajtur “Gjergji Kastrioti” (Giorgio Castriota Scanderbeg), heroi kombëtar i Shqipërisë, dhe shkolla tetëvjecare quhet shkolla Jenorim De Rada (Girolamo de Rada) që është një ndër shkrimtarët kryesorë të etnisë shqiptare.
Në hyrje të vendit, tabela rrugore shkruan edhe në shqip: “Mirë se erdhët”. Përdorimi i dialektit arbëreshë ka pasur vështirësi të mëdha e mund të themi madje që jo vetëm nuk lejohej, por ka hasur barriera të mëdha duke mos përjashtuar edhe diferencime dhe paragjykime që në fillimet e pranisë së tyre në territor. Megjithatë, ajo është ruajtur me shumë fanatizëm përmes folklorit, teksteve të këngëve dhe përdorimit të saj në cdo familje arëbëreshë.
Gjerat më kalimin e kohës ndryshuar edhe kjo për shkak të fazave të rëndësishme të demokratizimit të Republikës Italiane e sidomos me aprovimin e ligjit nr. 482 të datës 15/12/1999 për të ruajtur pasurinë gjuhësore e kulturore të minoriteteve gjuhësore duke ju ofruar shërbime informimi dhe orientimi për qytetarët. Në fakt e drejta e minoritetit etnik e gjuhësor shqiptar është njohur edhe në tekstet e normave të institucioneve kombëtare e ndërkombëtare (Unesco, Bashkimi Europian, Këshilli i Europës, Kushtetuta Italiana dhe më vonë edhe në nivele rajonale).
Një ndër iniciativat e para të sportelit të gjuhës ka qenë krijimi i një fjalori me fjalët arbëreshe të Casalvecchio e Chieuti (një comun tjetër që flitet dialekti shqiptar).
Komuna Casalvecchio dhe programi mbi minoritetin e gjuhëve dhe vlerësimin e territorit
Komuna Casalvecchio jo vetëm që është një komunë arbëreshe dhe me popullsi shqiptare, por edhe drejtuesit e saj janë të gjithë arëberë. Kryetar komunë është Noè Andreano me profesion inxhinnier. Ndërsa zv/kryetar Nicola Celozzi dhe asesor është Nicola Orsogna me profesion arkitekt. Kryetar i Bashkisë në bashkëpunim me Rajonin e Pulia-s dhe të Bashkimit Europian kane organizuar një program për të vizituar nga afër minoritetet gjuhësore si dhe po ashtu për të vlerësuar Territorin.
Pjesë e këtij programi pesë ditorë janë rreth dhjetë gazatarë nga gjithë Italia e mes tyre kam privilegjin të jem edhe unë. Ditën e arritjes u pritëm nga Kryetari i Bashkisë, zv/kryetari dhe asesori mbrenda institucionit të Komunës. Ajo që më bëri përshtypje ishte fakti se kudo në zyrën e Kryetarit të Bashkisë ishte i pranishëm Skëndërbeu, flamuri kuq e zi si dhe mjaft element të tjerë që identifikonin shqiptarizmin që Kryetari i Bashkisë e demostronte me krenari dhe me dashuri. Njohjeae tij për historinë, kulturën dhe gjuhën arbëreshe ishte impresionuese. Ai bashkë me stafin e tij dhe bashkë me arëbereshët e tjerë të Casalvecchio theksonin nevojën për një rivlerësim të gjuhës arëbereshë dhe po ashtu për ruajtjen e vlerave të saj bashkë me vlerat e tjera si: kostumet, traditën, identitetin. Sipas z. Noè Andreano procesi nuk është i lehtë, sepse gjuha arbëreshë nuk është plotësisht e shkruajtur dhe mundësia më e mirë e saj për ta ruajtur e promovuar është përmes zhvillimit të folklorit dhe sidomos të këngëve. Arbëreshët pikërisht përmes folklorit dhe këngënve e kanë ruajtur gjuhën e tyre për më shumë se pesë shekuj.
Casalvechio, rrugët dhe pejsazhi
Casalvecchio është mbi një kodër të bukur dhe shumë prodhuese. Rruga që të con atje është pak e amortizuar, por pejsazhi është fantastik që ngjanë me një tapet jeshil. Të gjitha tokat janë të punuara dhe kjo dëshmon se arëberëshët vazhdojnë të jenë punëtorë dhe të kenë një lidhje të ngushtë me tokën dhe prodhimet e saj. Rruga që të con në Casalvecchio ngjanë pak a shumë me rrugën që të dërgon tek “Mrizi i Zanave” në Fishtë. Ajo që bie në sy është se emërtimi i rrugëve është edhe në shqip dhe rruga kryesore mban emrin e “Gjergj Kastriot Skënderbeut”.
Mandje asesori i komunës u shpreh se do të bënin të pamundurën që të vendosej edhe një moment i Skënderbeut diku në rrugën që mban emrin e tij. Rrugët e qytetit të Casalvecchio kanë shumë ngjashmëri me rrugët e gjirokastrës dhe po ashtu edhe ndërtesat janë shumë të ngjashme me ndërtesat e banesave në Shqipëri. Pra, edhe pse kanë kaluar më shumë se pesë shekuj, Casalvecchio ngjanë më një Shqipëri të vogël. Nuk mund të lija pa përmendur Carolina Lacovelli dhe Raffaele Parente, personat që në kanë shoqëruar gjithë kohës për të vizituar territorin. Ata nuk janë lodhur duke ju përgjigjur pyetjeve tona dhe po ashtu na e kanë bërë këtë eksperiencë më pozitive dhe të paharrueshme.
Festat e Casalvecchio-s
Casalvecchio ka disa festa, disa janë të përbashkëta me komunitetin italian e disa të tjera janë vetëm të komunitetit të tyre arbëresh. Një ndër festat me të bukura dhe interesante të arëbëreshëve të Casalvecchio-s është festa e “Shën Giuseppe”.
Cfarë është kjo festë e si festohet? Në kulturën tradicionale, gjithmonë zjarri shënon momentin e kalimit të ciklit të vitit, si fundin e stinës së dimrit dhe ardhjen e pranverës. Zjarri ka një simbolikë të dyfishtë: nga njëra anë largimin e sëmundjeve, vdekjes dhe urisë; nga ana tjetër prezentohet si rigjenator duke simbolizuar rritjen dhe promovimin e të vjelave. Me rastin e kësaj feste, ashtu sic shqiptarët festojnë ditën e verës, qytetarët mbledhin dru, kryesisht dega ulliri dhe i ndezin gjatë kohës që digjen fëmijët dhe banorët këndojnë këngë.
Arbëreshët, Shqipëria dhe shqiptarët
Deri më sot, Shqipëria për shkak të problemeve të brendshme që lidhen me instabilitetin politik, tranzicionin ekonomik dhe demokratik, nuk ka qenë në gjendje të jap kontribute të rëndësishme për Diasporën e në vecanti edhe për arbëreshët. Tashmë gjërat kanë ndryshuar dhe pas shumë vitesh tranzicion, Shqipëria ka pjekurinë dhe mundësitë të krijoi kanale të reja bashkëpunimi edhe me arbëreshët. Në vecanti Shqipëria duke bashkëpunuar me arbëreshët, me komunat arëbreshe që në Itali janë rreth 50 si dhe me institucionet shtetërore italianë duhet të rris kotributin dhe vëmendjen e saj që përmes programeve të vecanta të rritet vëmendja për përhapjen dhe ruajtjen e gjuhës arbëreshë si një vlerë e cmuar kombëtare por edhe si pasuri diversiteti për shoqërinë italiane. Një realitet tjetër që nuk merret shumë në konsideratë është fakti se tashmë edhe emigracioni i shqiptarëve i nisur në fillii të vitet ’90 ka hyrë në një fazë të re pjekurie duke merituar statusin e Diasporës. Sot, kemi më shumë se 300 mijë shqiptarë që posedojnë shtetësinë italiane dhe duke ju shtuar këtyre edhe 100 mijë arbëreshe, atëherë mund të flasim për një komunitet dhe një Diasporë prej thuajse gjymë milioni. Pra, realiteti i ri i shqiptarëve në Itali do të jetë ai i bashkimit dhe i asimilimit të arëbereshëve me shqiptarët e ardhur pas viteve ’90 dhe disa tashmë nga brezi i dytë të lindur dhe të rritur në Itali.
