Nga Elvis Zaimi
Ekspert i të drejtës financiare
Ndërtimi i një sistemi financiar të qëndrueshëm dhe të shëndoshë shqiptar kërkon qartësi dhe siguri juridike, si dy elementë të parimit të shtetit të së drejtës , parim I cili gjen fushëzbatimi edhe në të drejtën private.Shtrirja e zbatimit të parimit të shtetit të së drejtës edhe në të drejtën private, nënkupton realizimin e pritshmërive të ligjshme të operatorëve ekonomikë edhe financiarë, pritshmëri që janë të bazuara në transkasionet dhe kontratat private të lidhura ndershmërisht, rregullisht dhe në mënyrë të ligjshme.
Transformimi në Shqipëri pas vitit 1992 i sistemit ekonomik në përgjithësi, dhe atiij financiar në veçanti, do të duhej të shoqërohej paralelisht edhe me riformatimin e kornizës juridike brenda të cilës zhvillohen transaksionet private/biznesi bankar.
Dihet se në të drejtën financiare çdo fund është njëkohësisht edhe një fillim i ri, por ndonëse në Shqipëri ka ekzistuar mundësia për t’i hapur rrugë reformave ligjore në vitet 1992, 1997, dhe 2014, pas krizave të rënda politike dhe institucionale të sistemit financiar, një fillim I ri nuk ndodhi.
Në radhë të parë, përsa I përket krizës financiare që shkaktuan firmat piramidale në vitin 1997, reflektimi në politikat legjislative erdhi nëpërmjet miratimit të ligjit të ri organik, Nr.8269 datë 23.12.1997 “Për Bankën e Shqipërisë”, dhe ligjit Nr.8365 datë 02.07.1998 “Për bankat në Republikën e Shqipërisë”, dy ligje që në objektin e tyre përshkruajnë kryesisht organizimin dhe ushtrimin e funksioneve si autoritet monetar dhe mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë .
Ndërkohë që dihet publikisht se një nga keqkuptimet më të mëdha juridike të krizës së vitit 1997 ishte konfondimi i kontratës së huasë me mbledhjen e fondeve nga publiku prej firmave piramidale si një veprimtari e posaçme tregtare financiare, që kryhet me qëllim përdorimin e fondeve të mbledhura nga publiku për dhënie kredie bankare.
Sot “kredia” përkufizohet vagullt në nenin 4 pika 6 të Ligjit Nr.9662 datë 18.12.2006, që thjesht përkthen përkufizimin e Direktivës përkatëse të BE-së për efekt të ushtrimit të mbikëqyrjes bankare, por nuk jep një kuptim të qartë dhe të plotë të të gjitha formave të kredidhënies, pra të çdo kontrate kredie bankare, në shërbim të praktikantëve të ligjit dhe operatorëve që hyjnë në transaksione private me bankat.
Sakaq të gjitha format e kontratave të kredidhënies (paradhënia, skontoja bankare) dhe kontratat e tjera bankare, ngelen të parregulluara në Kodin Civil, duke fuqizuar kështu në mënyrë të pajustifikueshme kompetencat diskrecionale administrative të Bankës së Shqipërisë dhe dobësuar ato të pushtetit gjyqësor.
Pra ndodhemi përballë fenomenit të “administratizimit të së drejtës private” që cënon si konkurrencën e lirë ashtu edhe normën e shtetit të së drejtës. Më konkretisht, ai që cënohet në radhë të pare është parimi I hierarkisë së burimeve formale dhe materiale të së drejtës, I sanksionuar nga nenet 81 pika 2, 117 dhe 118 të Kushtetutës, ku jo thjesht rregulloret e Bankës së Shqipërisë, por interpretimi dhe zbatimi që ajo u bën sipas rastit rregulloreve të saj, tejkalon rregullimet e Kodit Civil, që si ligj I posacëm miratohet me 3/5 e të gjithë anëtarëve të Kuvendit.
Në mjaft raste gjykatat preferojnë që edhe ato që janë mosmarrëveshje të lindura nga marrëdhënie të mirëfillta kontraktore të së drejtës private, t’I shmangin dhe t;ia lënë Bankës së Shqipërisë, e cila thirret si person i tretë në procedurat gjyqësore jashtë kritereve proceduriale.
Fenomeni bëhet akoma më i theksuar, dhe lë shteg për abuzime, pasi, në reflektim, që duhet të shkaktonte kriza institucionale e Bankës së Shqipërisë që e zbuluan për publikun ngjarjet e vitit 2014, të cilat vunë në dukje një paaftësi dhe papërgjegjshmëri depërtuese të strukturave të saj të brendshme të qeverisjes, nuk pati asnjë ndryshim legjislativ në ligjin organik të këtij institucioni, ku prioritet duhet të kishte marrë konstituimi me ligj i Komitetit të Auditit, detyrave dhe përgjegjësive të tij.
Institucionit vazhdon t’i mungojë transparenca e brendshme administrative dhe e politikave të ndjjekura (si p.sh ajo e deuroizimit), ndërkohë që aktet e tij nënligjore nuk respektojnë kërkesat e jurispridencës së Gjykatës Kushtetuese në lidhje me domosdoshmërinë e formulimit të qartë të normave juridike, për mos t’i lënë shteg pasojave abuzive në interpretimin dhe zbatimin e tyre.
Cuditërisht, megjithë klimën e entuziazmit që ka ngjallur “vettingu” i magjistratëve, ripërtëritja e strukturave drejtuese të këtij institucioni nuk u shoqërua me një “vetting” të kandidaturave të propozuara për Këshillin e saj Mbikëqyrës, edhe pse dihet që ‘vettingu” i anëtarëve të Këshillit Mbikëqyrës është një procedurë tipike dhe e zakonshme, ndërkaq atipik dhe i jashtëzakonshëme është në botë ‘vettingu” i magjistratëve.
Kandidaturat e anëtarëve të Këshillit Mbikëqyrës, në përputhje me praktikat më të mira ndërkombëtare, duhet t’I ishin nënshtruar një kontrolli publik të gjithanshëm lidhur me profesionalizimin, nderueshmërinë, dhe pasurimin e tyre të ligjshëm. Është e tepërt të argumentohet këtu se rëndësia e qeverisjes së ligjshme dhe demokratike te autoritetit monetar për fatet e demokracisë së brishtë shqiptare, nuk është aspak më e vogël sesa ajo e pushtetit gjyqësor, përkundrazi.
Kjo histori shqiptare legjislative, në të cilën ndryshimet ligjore në të drejtën financiare pas krizave, ose kanë munguar ose kanë ndodhur vetëm në të drejtën publike, duke fuqizuar diskrecionet normative, interpretuese, dhe zbatuese të institucioneve administrative autonome , si Banka e Shqipërisë dhe Autoriteti I Mbikëqyrjes Financiare, pra duke i dhënë përparësi rregullimit nëpërmjet akteve normative të së drejtës administrative përkundrejt atyre të së drejtës private, reflekton jo vetëm një mentalitet të tejkaluar statalist që dobëson profilin institucional demokratik të autoriteteve mbikëqyrëse, por ndërkohë ka neglizhuar edhe funksionin e rëndësishëm rregullator të së drejtës private në një demokraci të bazuar tek tregu.
Dihet se e drejta administrative është vetëm një nga shtyllat e rregullimit të tregjeve financiare, dy të tjerat janë kontratat dhe marrëdhëniet fiduciare (trustet)
Përballë harmonizimit dhe krijimit të një të drejte mbikombëtare private evropiane, rregullimet e Kodit Civil shqiptar për kontratat bankare janë joefektive dhe kundërproduktive (p.sh siç u tha më lart kontrata e huasë dhe kontrata e kredisë bankare nuk dallohen ndërmjet tyre,) ndërkohë që për kontrata të tjera financiare si policat e sigurimit rregullimet (burimet e së drejtës) janë fragmentare dhe të shumëfishta (në Kodin Civil, në ligjin për veprimtarinë e sigurimeve dhe risigurimeve, në ligjin për mbrojtjen e konsumatorit etjj).
Pra ka paqartësi se cilat janë burimet ligjore relevante që rregullojnë transaksionet bankare dhe financiare, si cili i përzgjedh ato në zgjidhjen e një mosmarrëveshjeje, dhe se cili institucion shtetëror i interpreton dhe zbaton ato.
Rregullimet që vijnë nga e drejta e konsumatorit janë të pamjaftueshme sepse mbulojnë vetëm një kategori klientësh- d.m.th konsumatorët, dhe jo investitorët apo ofruesit e kolateraleve financiare, ndërkaq vetë ndryshimet legjislative nuk janë shoqëruar me rritjen dhe zhvilllimin e një praktike gjyqësore përkatëse.Gjykatat shqiptare nuk kanë zhvilluar teste të lidhura më ndershmërinë dhe transparencën e negocimit, hartimit dhe lidhjes së kontratave bankare dhe financiare, ndërkohë që p.sh kushtet e përgjithshme kontraktore mbeten pa një rregullim uniform dhe transparent si nga Parlamenti ashtu edhe nga vetë industria (shoqata e bankave), por të cilat në vende si (Gjermania, Italia) janë të rregulluara me ligj të veçantë (AGB, TUB).
Gjithashtu pronësia fiduciare, e përdorur për qëllime garancie apo administrimi, megjithë shtrirjen e veprimtarisë së fondeve dhe skemave kolektive të investimeve ende mbetet jo vetëm e panjohur, por edhe e parregulluar nga legjislacioni, dhe aq më pak nga praktika gjyqësore shqiptare.Kjo kontraston me situatën edhe në vende që konsiderohen si “atdheu’ i të drejtës civile.
Në Francë, me një ligj të 19 Shkurtit 2007, në Kodin Civil francez u krijua një institucion i ri, ai i pasurisë fiduciare (propriete fiduciaire), të rregulluar nga nenet 2011 deri në 2031 të Kodit Civil, ndërkohë që Italia, pas ratifikimit të Konventës së Hagës mbi trustet (1985) ka zhvilluar një praktikë gjyqësore të brendshme kombëtare në lidhje me këtë institut të rëndësishëm në fushën e investimeve dhe administrimit financiar.
Teknika legjislative (kopjimi masiv dhe i rëndomtë i Direktivave të BE-së) dhe metodika e interpretimit gjyqësor në fushën e të drejtës financiare dhe bankare nuk përputhen me standartet evropiane, fakt që ka çuar në rritjen e fuqisë së institucioneve administrative të pavarura si Banka e Shqipërisë dhe AMF, në kurriz të dobësimit e funksioneve thelbësore të pushtetit gjyqësor. Është pra momenti për një kthesë si në politikat legjislative, ashtu edhe në praktikat institucionale, kthesë e cila do të duhet të korrigjojë korrupsionin dhe pabarazitë në sistemin financiar, duke garantuar se kompetencat ligjore në fushën e politikave ekonomike dhe monetare ushtrohen në përputhje me normën e shtetit të së drejtës, dhe ekskluzivisht në përfitim të popullit Sovran që ua ka deleguar ato me ligj institucioneve rregullatore dhe mbikëqyrëse.
