Hyra në ndërtesën njëkatëshe të gjatë si kapanon. Në të djathtë zyra me hekura e shefit të kuadrit. Dera ishte e hapur, por atij, zhytur thellë mbi shkresurina, nuk i bëri përshtypje ardhja ime. Prita. Fliste me letrat. Ngriti kokën, më pa me vëmendje, nuk ia mbusha syrin. “Burokracia është një mekanizëm gjigant që operohet nga xhuxhmaxhuxhë”, thotë Honore de Balzak. Uli përsëri kokën, por këtë radhë pyeti.
- Për punë?
- Po.
- Kush të ka dërguar?
- Zyra e punës.
- Ma jep shkresën!
Mark Çipi, shefi i kuadrit, nuk ishte vllah, të cilët janë vetëshpallur arumunë sot, bënte përjashtim nga norma. Neroni, për arsyet që i dinte vetëm ai, shefat e kuadrit i preferonte vllehë. Marku ishte i ardhur prej kohësh nga fshati në qytet. Kujtesa e tij e fortë e ndihmonte tepër në punët që bënte. Shumë porosi jepeshin me gojë. Partia i druhej dokumentacionit. Punë hienash. Ngriti kokën, më vështroi i përqëndruar. - Do të fillosh në hapje themeli që nesër.
Ishte muaji tretë që hiqnim dhe me lopatë; ishim kthyer prapa në kohë, kur ende nuk ishte shpikur eskavatori. Hidhej dheu në tri kate, skela i quanin, unë në fund, në themel. E kuptonin kur lopata nuk ngulej më, toka ishte si e betontë, atëherë për ta ishte arritur fundi.
Mes nëntori, ditë me baltë. Po ngjisnim shkallët për në sipërfaqe, ishte pushimi i drekës. Kur ishte kohë pa shi, rrinim poshtë. S’të kapte era. - Po të thërret inxhinieri topograf, – tha Kosta brigadieri, – dhe bëri me dorë nga inxhinier Adem Hanku.
Një burrë i gjatë, i pashëm, flokë me valë, të prera shkurt, në anë kishin filluar t’i zbardheshin. I sapoardhur nga Çekosllovakia, ku kishte studiuar dhe më vonë përfaqësuar vendin në ambasadë. Ruante ende gjurmët e një bote tjetër. Këmisha bezhë e prerë bukur dhe pantallonat kafe, jo prej doku kinez, rrinin plot elegancë në trupin e tij të drejtë. - Nuk do të punosh më në themel, – bisedova me Markun dhe pranoi të të kalojë me mua.
Buzëqeshi dhe u largua. S’dija si ta falenderoja. Në mes halleve që kishte, po merrte edhe një problem më shumë. Një të deklasuar. Ademi kishte për grua motrën e kryeinxhinierit të Metalurgjisë së Zezë, të cilin po e torturonin në birucat e Degës së Punëve të Brendshme, Shkëlqim Bumçit. Pasi e kishin shpallur sabotator të veprës më të madhe në vend: “Çlirimi i dytë i Shqipërisë”, e quante Neroni, po kërkonin t’i vishnin edhe një akuzë tjetër po aq të rëndë: “agjent i rrezikshëm kinez”. Për të qeshur e për të qarë. Vëllai i tij nuk e duroi dot poshtërsinë e Partisë së Punës, të cilës i kishte shërbyer tërë jetën. Vari veten. Ndërsa e motra, bashkëshortja e Ademit, ra në depresion të thellë. Ishte për t’u admiruar forca e karakterit tij. Në një kohë kur shumë të tjerë, në pozita fare më të lehta, i braktisnin gratë e fëmijët për të mos provuar luftën e klasave dhe jo vetëm aq, ata ktheheshin edhe në flamurtar të zjarrtë të zbatimit të saj. Malësori i Zerqanit i qëndroi heroikisht furtunës.
Kur një ish-funksionar i lartë i partisë së krimit që e kishte provuar ndëshkimin e luftës së klasave, i tregoi Lord-it Nicholas Bethell vuajtjet që kishte hequr ai dhe familja e tij në fshatrat e Elbasanit, Lord-i qetësisht i tha: - Ne anglezët kemi një idiomë për situatën tënde.
Pasi i rrahu krahët ish-funksionarit vazhdoi: - What goes around comes around – çfarë bën do të bëjnë!
Kur ia përktheva kuptimin e idiomës, atij nuk i erdhi mirë, por nëpër dhëmbë tha: - Këta të huajt nuk kanë për të na kuptuar kurrë!
Kabina prej druri, ku mbanim pajisjet, ishte mbështetur pas një shtylle të trashë betoni në njërin nga katet e papërfunduar të uzinës së kobaltit. Aty punonte pandërprerje brigada e Llazi Papamihalit. Inxhinier Ademi bënte matjet me aparat, ndërsa unë mbaja latën. Dimri kishte ardhur shpejt dhe ditët me shi i kalonim brenda “zyrës” së improvizuar. Një tryezë prej druri në mes, dy stola dhe një furnelë tulle ishin orenditë e saj. Jashtë shiu përplasej me forcë në fletën e llamarinës që shërbente si çati dhe zhurma e tij të krijonte ndjesinë e të qenurit jashtë, por pa u lagur. Inxhinier Ademi po vonohej, nxora librin nga astari i çarë i xhakoventës dhe fillova të lexoj. Më tërhiqte personazhi kryesor dhe mënyra e të shkruarit; stili dhe sintaksa mbështesnin magjikisht përmbajtjen. Duhet të kishte kaluar shumë kohë, kur dera u hap dhe inxhinieri hyri i lagur. Dukej i shqetësuar, duhej të kishte marrë ndonjë lajm jo të mirë nga Tirana. Më pa që kisha libër të huaj në dorë. - Bën mirë që lexon, ashtu e mban gjuhën gjallë, – tha pa treguar kuriozitet për librin.
Vari xhaketën e lagur në gozhdë dhe u ul pranë tullës që kuqëlonte nga teli reflektor i ndezur për një kohë të gjatë. Mbi tryezë vendosi fletoren e shënimeve dhe filloi të bëj përllogaritje pune. Unë nisa të lexoj përsëri. Kur po afrohej koha për të ikur më pyeti. - Në bibliotekë e ke marrë librin?
- Jo, e kam dhuratë nga mësuesja kujdestare.
Zgjati dorën ta shohë. Ishte botim i “Penguin Books”. Filloi ta shfletojë, duhej ta kishte lexuar, sepse ndalonte në pjesë të ndryshme, përpiqej t’i kujtonte. Ma ktheu dhe me mënyrën e tij të qetë më këshilloi. - Mos e sill më këtu, nuk dihet se kush ta shikon. Më kupton!
Tunda kokën dhe e fsheha përsëri librin në astarin e xhakoventës.
Ishte fillimi i vitit të katërt të shkollës së mesme. Bashkë me një shok klase po shkonim te biblioteka e librit të huaj. Në anë të karoselës, te Rruga e Elbasanit, vinte përballë nesh ish-mësuesja kujdestare. E gjatë, e dobësuar, e djegur në fytyrë nga dielli, ecte me hap të nxituar. Shoku im më tha të kthenim rrugë. Bëra sikur nuk e dëgjova. Ai kaloi në anën tjetër të rrugës, ndërsa unë drejt mësueses. Ajo na kishte parë. - Muçi gëzohem që më takon, por nuk është e nevojshme të dëmtohesh!
M’u mbushën sytë me lot. Babai më kishte treguar, kur i kishin nxjerrë jashtë nga shtëpia, “Çlirimtarët”. Vetëm me rrobat e trupit. Fqinji ynë, Kadri Mitarja, kishte hapur derën e shtëpisë për t’i strehuar. Të tjerët bënin sikur nuk i kishin njohur kurrë. Atëherë ishin kohë të tjera, tani po nxirrnin jashtë nga shtëpia edhe vetë “Çlirimtarët”. Andrea Opari, miku im i shkollës, që në mesin e viteve tetëdhjetë u arratis në Holandë, kujtonte një moment dëshpërues me mësuesen Kozara. - Teto Jorgjia më dha një triko, që kishte punuar për mësuesen Kozara. E mblodha me gazetë dhe vajta te vila e saj, në njërën nga rrugicat pranë shkollës së muzikës “Jordan Misja”. Trokita te porta disa herë. Hapa derën, nuk kishte njeri. Te pema e parë ngeca pakon në njërën degë, në mënyrë që mësuesja të kishte mundësi ta shikonte, kur të kthehej nga shkolla. – Andrea po e tregonte ngjarjen në mesinxher. Nxorri qeskën e duhanit, drodhi një të hollë, i vuri filter të bardhë, e ndezi dhe duke e thithur thellë vazhdoi.
- Të nesërmen u ndesha me mësuesen në korridorin e katit të dytë të shkollës sonë. Asnjë shenjë mirënjohjeje. E ndalova dhe e pyeta si i rrinte trikoja. Më shikoi me habi. I tregova ku e kisha vendosur. Lëvizi buzët, kërkoi të buzëqeshë.
- Andrea të faleminderit shumë, por ne nuk banojmë më atje.
I kërkova falje që nuk e dija. Renda si i marrë. Këtë radhë nuk trokita. Hapa derën, brenda heshtje varri. Mora pakon dhe ia dhash në orën e fundit të mësimit. Mësuesen e kishin nxjerrë jashtë nga shtëpia.
Andrea drodhi një cigare të dytë; me zërin që i dridhej tregoi për teton e tij që e kishte bërë bir me shpirt që të vogël dhe kishin jetuar bashkë shumë vite në Tiranë. - Tetua që punoi trikon përfundoi e internuar vetë, kur unë u arratisa. Vuajti shumë, por asnjëherë nuk më qortoi. U takuam me lot malli pas rënies së rrethimit me tela me gjemba. Shkuam te fshati ku kishte punuar me lopatë, në kanal. Vajtëm edhe te kasollja gjysmë e shembur që e kishte mbrojtur nga shiu dhe të ftohtit. – Nuk mundi të tregojë më, i përlotur më uroi natën e mirë dhe mbylli mesinxherin.
Pranë karoselës po ndahesha me mësuesen kujdestare, nuk dihej se kur do ta shihja përsëri. I shtrëngova dorën që i dridhej. Atë dorë që na kishte dhuruar libra, dritë, dituri, kur censura e kishte zhytur vendin në skamje dhe errësirë. - Gjithmonë krenare, – munda të shqiptoj.
Iku, ashtu me hap të gjatë, të shpejtë, elegante, e bukur, ecte drejt zjarrit që priste ta bënte shkrumb e hi.
Mësuese Kozara Kati i mësonte anglisht grupit të parë të klasës sonë, ndërsa unë isha në grupin e dytë, me mësuese tjetër. Kur mungonte mësuesja jonë, ajo e zëvëndësonte. Çfarë ndryshimi i madh! Anglishtja në gojën e mësueses Kozara tingëllonte ndryshe, muzikë që vinte nga ishulli. Gjuha e të mëdhenjve, “The Beatles”.
Babanë e saj, Vasil Katin, e kishin dënuar me burgim të gjatë. Kishte qenë pjesë e “Çlirimtarëve”. Pas luftës civile kishte mbajtur poste të larta. Por për Neronin ato nuk kishin rëndësi; ai shpallte armik këdo që mendja diabolike fantazonte. Kështu kishte vepruar edhe babai shpirtëror i tij, Stalini. Me grusht të hekurt i kishte goditur “armiqtë”, ata që mbeteshin i përpinte Arkipelagu Gulag. Ish-ministri Kati e dinte më mirë se kushdo si vepronte makina e diktaturës, pasi kishte qenë në Moskë dhe kishte banuar në të njëjtin kat me familjen e djalit të Stalinit. Mësuese Kozara tregonte: - Shkollën pas fillores e kam kryer në Moskë, sepse babai u emërua atje si përfaqësues i Shqipërisë në Këshillin Ekonomik të Vendeve të Lindjes. Atje isha shoqe klase me Svjetllana Vasiljeva Stalin, mbesën e Stalinit.
Në të njëjtin vit, menjëherë pas vdekjes së Stalinit, Vasili Dzhugashvilin, djalin e Stalinit, e dënuan me burgim të gjatë. I ndërruan edhe mbiemrin, ia vunë Vasiljev. Me siguri, Lord-i Bethell do të ketë thirrur me zë të lartë. - What goes around comes around!
Mësuese Kozara po luftonte të mos i merrnin djalin. Bashkëshorti, Thanas Gjika, ai me mjekër sot në Amerikë, e kishte braktisur. Nuk ishte mjaftuar me aq, por kërkonte t’i merrte edhe djalin. Qëndrimi proverbial i mësueses kujdestare në gjyq tregohej gojë më gojë. Njerëzia admironte nënën heroinë. Kur Thanasi kishte argumentuar se fëmija duhej rritur me frymën e partisë, nënë Kozara si luaneshë i ishte drejtuar gjykatësit: - Nuk kam asnjë kundërshtim. Fëmija meriton të rritet mirë, – fjalët i dilnin me copëza të gjakosura zemre, por ai nuk është babai i djalit.
Kur lindi Denisi, mësuesja kujdestare, Kozara Kati, na dhuroi nga një libër të huaj. Mbasi i lexuam dorë më dorë mua më mbeti dhuratë libri në anglisht që po rilexoja në kabinën e drunjtë.
“To have and have not – Të kesh dhe të mos kesh”, i shkrimtarit amerikan, Ernest Heminguej, që në atë kohë ishte i ndaluar.
Shkëputur nga libri me tregime “Në sirtar” i autorit Muç Xhepa
