Nga Prof. Dr. Dr. Halil Krasniqi, expert i shëndetësisë
Ja, çfarë roli luajnë yndyrat në ushqim?
Lënda akumulative ushqyese, yndyrnat janë një ushqim bazë i rëndësishëm që sigurojnë energji për trupin. Ata kanë densitetin më të lartë të energjisë nga çdo ushqim që ekziston. Kur një person konsumon yndyrë, organizmi e shëndërron atë në energji. Nëse nuk nevojitet energji për momentin, yndyrnat ruhen në depo të veçanta dhe përdoren më vonë kur ato nevojitet.
Në popullatë, yndyrat nuk perceptohen si burim energjie, por më tepër si “ushqime të yndyrshme” që duhen shmangur me çdo kusht në ushqim. Në fakt, yndyrnat nuk janë domosdoshmërisht të nevojshme për prodhimin e drejtpërdrejtë të energjisë, pasi kërkesa për energji mund të mbulohet edhe nga karbohidratet. Nëse trupi ka nevojë për energji për shkak të sforcimeve fizike, ai fillimisht përdor energjinë nga karbohidratet.
Prandaj, depozitat e yndyrës për organizmin janë më të qëndrueshme dhe më të mëdha, sepse yndyrat e depozituara shpërbëhen vetëm pas rreth gjysmë ore stërvitje pa pushim. Kështu që nëse dëshironi të humbni peshë, keni një shans të mirë me sportet e qëndrueshmërisë sepse yndyrat e mundësojn prodhimin e energjisë graduale dhe të gjatë.
Prandaj, yndyrnat nuk janë aspak vetëm shkaku i obezitetit, por janë furnizues thelbësorë të lëndëve të para për ndërtimin e substancave të rëndësishme të trupit. Përveç kësaj, yndyrnat janë bartës të vitaminave A, D, E dhe K. Kjo është bazë thelbësore që të konsumohen yndyrnat, pasi organizmi ka nevojë urgjente për to. Yndyrnat shërbejnë gjithashtu si izolues kundër të ftohtit dhe si jastëkë mbrojtës për organet e brendshme dhe sistemin nervor. Ato janë gjithashtu pjesë e membranave qelizore, ndaj kanë shumë funksione pozitive. Megjithatë, konsumimi i tepërt i yndyrave duhet shmangur me çdo kusht.
Përmbajtja e yndyrës në ushqimin e konsumuar në ditë nuk duhet të kalojë 30%. Ky rregull i përgjithshëm njihet edhe si “rregulli 30 përqind”. Përndryshe ekziston rreziku i obezitetit. Në shumicën e rasteve, obeziteti shkaktohet nga yndyrat e fshehura. Yndyrnat nuk gjenden kurrsesi vetëm në gjalpë, vaj apo ushqim të shpejtë, por edhe në djathë, vezë, sallam, çokollatë, kek etj. Yndyrnat sigurojnë aromën e mirë të këtyre ushqimeve sepse janë bartës të shkëlqyer të shijes. Kjo është edhe arsyeja pse ushqimet e yndyrshme shpesh kanë shije më të mirë për njerëzit.
Rekomandohen rreth 70-80 gram yndyrë në ditë. Një gjerman mesatar konsumon rreth dy herë më shumë por për këtë edhe punon rregullisht dhe konsequent.
Rezultati mundet me qenë obeziteti. Shumë yndyrë ngrit rrezikun e arteriosklerozës (ngurtësimit të arterieve), e cila është një shkak i zakonshëm i sulmeve në zemër dhe goditjeve në tru.
Cili është ndryshimi në mes të yndyrnave të pangopura dhe atyre të ngopura ?
Acidet yndyrore të ngopura janë acide yndyrore që kanë vetëm lidhje kimike të vetme, domethënë të gjithë atomet e karbonit janë të lidhur me atomet e hidrogjenit. Ushqimet që përmbajnë acide yndyrore të ngopura zakonisht kanë një konsistencë të fortë. Pika e shkrirjes është relativisht e lartë. Ushqime të tilla si gjalpi, djathi i fortë, kremi, sallami ose vaji i kokosit përmbajnë acide yndyrore të ngopura. Meqenëse acidet yndyrore të ngopura nuk janë shumë reaktive për shkak të strukturës së tyre kimike, ato zakonisht shkojnë direkt në depot e yndyrës.
Nëse bëhet fjalë për acide yndyrore me zinxhir të gjatë, mund të supozohet se ato rrisin nivelin e kolesterolit në gjak. Nëse dëshironi të zbuloni se cilat ushqime përmbajnë acide yndyrore të ngopura, mund ta zbuloni me një trik të thjeshtë. Kur ushqimi ngurtësohet në frigorifer, zakonisht përbëhet nga yndyra të ngopura, kur mbetet i butë dhe i lëngshëm, zakonisht përbëhet nga yndyra të pangopura.
Acidet yndyrore të pangopura kanë një lidhje kimike të dyfishtë. Bëhet dallimi midis acideve yndyrore të pangopura (një lidhje e dyfishtë), acideve yndyrore dyfish të pangopura (dy lidhje të dyfishta) dhe acideve yndyrore të pangopura (disa lidhje të dyfishta). Acidet yndyrore të pangopura mund të prodhohen nga vetë trupi dhe gjenden në vaj ulliri, arra ose avokado. Acidet yndyrore dyfish të pangopura dhe acidet yndyrore të pangopura duhet t’i furnizohen trupit nga jashtë pasi ai nuk është në gjendje të formojë vetë acidet yndyrore.
Ato janë jashtëzakonisht të rëndësishme sepse nevojiten urgjentisht për procese të ndryshme ndërtimi në trup (p.sh. për ndërtimin e membranave qelizore). Acidet yndyrore të dyfishta dhe të pangopura quhen gjithashtu “acidet yndyrore esenciale” dhe janë jetike, pasi pa to i gjithë metabolizmi do të ndalonte. Ato gjenden në acidin linoleik, arra dhe shumë lloje peshqish. Ekzistojnë dy grupe të acideve yndyrore esenciale: acidet yndyrore omega-6 dhe acidet yndyrore omega-3.
Kolesteroli
Kolesteroli bën pjesë në grupin e yndyrave dietike. Është një substancë bazë e organizmit dhe gjendet në të gjitha qelizat e trupit. Kolesteroli formohet kryesisht në mëlçi dhe përmbush detyra të ndryshme në trup. Ky aktivizon dhe transporton vitaminën D, është pararendës i acidit biliar ose i hormoneve steroide (p.sh. hormonet seksuale). Kolesteroli gjithashtu është i përfshirë në proceset e ndërtimit në trup (ndërtimi muri qelizor). Marrja e jashtme në fakt nuk është e nevojshme, pasi trupi prodhon vetë kolesterolin dhe mund të mbulojë kërkesën ditore prej 1-1,5 gram. Kur kolesteroli gëlltitet me ushqim, prodhimi i tij në trup zvogëlohet.
Në disa raste, niveli i kolesterolit në gjak përcaktohet gjenetikisht, që do të thotë se mund të ndikohet vetëm në një masë të vogël. Nëse niveli i kolesterolit është shumë i ulët, kjo mund të jetë për shkak të një gjëndre tiroide tepër aktive ose dëmtimit të mëlçisë. Kolesteroli i lartë është një tregues i dietës së pahijshme ose hipotiroidizmit dhe rrit rrezikun e zhvillimit të kancerit të prostatës dhe sëmundjeve të zemrës ose enëve të gjakut.
Ndërsa kolesteroli nuk përmbahet fare në produktet bimore, ai gjendet kryesisht në produktet shtazore si sallam, mish, djathë, krem ose karkaleca.
LDL dhe HDL
LDL dhe HDL janë substanca mbartëse. LDL (Lipoproteinat me densitet të ulët) janë lipoproteina me densitet të ulët dhe kane detyrë transportuese. Ato transportojnë rreth 75% të kolesterolit në gjak. Nëse përqendrimi i LDL në gjak është i lartë, rreziku i depozitimit të kolesterolit në arterie rritet. Ekziston rreziku i arteriosklerozës. Prandaj LDL quhet edhe “kolesteroli i keq”.
HDL (Lipoproteinat me densitet të lartë) janë lipoproteina me densitet të lartë. Ata e sjellin kolesterolin përsëri në mëlçi, ku shpërbëhet përsëri. Një nivel i lartë HDL mbron nga arterioskleroza dhe për këtë arsye quhet “kolesteroli i mirë”. Pra HDL janë një lloj kundërpeshe ndaj LDL. Një ekuilibër është i rëndësishëm.
Konkluzioni
Një dietë e shëndetshme nuk duhet të jetë plotësisht pa yndyrna, pasi metabolizmi varet kryesisht nga acidet yndyrore të pangopura. Është e këshillueshme që konsumatorët të respektojnë rregullin e sipërpërmendur (30%) dhe të harmonizojnë dietën e tyre me të. Fëmijët në veçanti nuk duhet të rrezikojnë të konsumojnë shumë yndyrë dhe si pasojë të bëhen mbipeshë, pasi kjo mund të ketë pasoja fizike dhe psikologjike. Ndërkohë, pothuajse çdo i dyti gjerman dhe çdo i 30 shqiptar është mbipeshë, gjë që tashmë është një shqetësim edhe në politikë.
Kjo mbipeshë nuk është vetëm shkaku i yndyrës. Deri më tani, shumë njerëz duket se nuk janë marrë fare me temat e të ushqyerit dhe yndyrave. Prandaj është jashtëzakonisht e rëndësishme që konsumatorët të informohen dhe të kujdesen për një dietë të ekuilibruar. Organizmi për të funksionuar dhe realizuar detyrat e veta fiziologjike, ka nevoj të madhe për yndyrë. Sidomos truri i cili është baza compjuterike e trupit nuk mund të funksionin rregullisht pa konsumimin e yndyrës.
