Nga Llazar Syziu
Shqiptarët janë ndër popujt më të shpërndarë në Ballkan dhe më gjerë. Nga Kalabria te Presheva, nga Çamëria në Amerikë, ata ruajnë një identitet të përbashkët, por jetojnë në realitete shumë të ndryshme. Kjo analizë sjell në vëmendje gjashtë komunitete shqiptare me rëndësi historike dhe kombëtare – dhe synon të nxisë debat për një strategji të unifikuar kulturore e diplomatike, që shkon përtej kufijve shtetërorë.
Shqiptarët nuk janë vetëm në Shqipëri dhe Kosovë. Ata përbëjnë një mozaik të gjerë komunitetesh të shpërndarë në të gjithë rajonin dhe përtej Atlantikut. Këto bashkësi ruajnë ndjenja të forta përkatësie etnike, gjuhësore dhe historike, edhe pse jetojnë nën kushte të ndryshme politike, ekonomike dhe kulturore. Gjashtë prej tyre përfaqësojnë thellësisht këtë shumësi: arbëreshët në Itali, çamët në Greqi, shqiptarët në Maqedoni të Veriut, në Mal të Zi, në Luginën e Preshevës (Serbi) dhe diaspora shqiptare në SHBA.
1. Arbëreshët – Kujtesa e gjallë e gjuhës dhe fees. Të vendosur në Itali që prej shekujve XV–XVI, arbëreshët janë një shembull i rrallë i ruajtjes së identitetit përmes kulturës dhe fesë. Ata flasin një formë të vjetër të shqipes, praktikojnë ritet bizantino-katolike dhe kanë status të njohur si minoritet. Megjithatë, brezat e rinj përballen me asimilim të shpejtë dhe braktisje të gjuhës. Arbëreshët presin nga bashkësitë e tjera shqiptare bashkëpunim kulturor, ndërsa e shohin çështjen çame si një plagë kombëtare që meriton solidaritet dhe përkrahje të hapur.
2. Çamët – Identitet i ndaluar, histori e mohuar. Çamët, autoktonë të Çamërisë në Greqinë veriore, u dëbuan pas Luftës së Dytë Botërore dhe prej dekadash kërkojnë njohje të krimeve historike, të drejtave pronësore dhe identitare. Sot, ata jetojnë kryesisht në Shqipëri si një komunitet pa status dhe pa përfaqësim. Brenda Greqisë, identiteti shqiptar është i shtypur, ndërsa gjuha pothuajse e humbur. Çamët presin mbështetje nga të gjitha bashkësitë shqiptare – sidomos nga ato që gëzojnë përfaqësim zyrtar në shtetet ku jetojnë.
3. Shqiptarët në Maqedoni të Veriut – Zëri politik i diasporës ballkanike. Me përqindje të konsiderueshme në popullsi dhe rol të rëndësishëm politik, shqiptarët në Maqedoni janë shembull i ngritjes përmes bashkë-qeverisjes. Marrëveshja e Ohrit (2001) shënoi një pikë kthese në avancimin e të drejtave të tyre, por sfidat ekonomike dhe diskriminimi latent vazhdojnë. Ata shpesh e shohin veten si zë të diasporës kombëtare, që duhet të ndihmojë komunitetet më të margjinalizuara, si çamët apo shqiptarët në Preshevë.
4. Shqiptarët në Mal të Zi – Midis identitetit dhe harresës. Shqiptarët në Mal të Zi përfaqësojnë një pakicë të njohur kushtetueshëm, por jo gjithmonë të barabartë në përfaqësim dhe zhvillim. Jetojnë kryesisht në Ulqin, Plavë, Malësi e Madhe dhe qytete të tjera jugore. Megjithëse ruajnë lidhje të forta kulturore me Shqipërinë dhe Kosovën, shpesh ndihen të lënë pas dore. Ka nevojë për më shumë lidhje me komunitete si arbëreshët (në fushën e kulturës) dhe shqiptarët në Maqedoni (në fushën e organizimit politik).
5. Lugina e Preshevës – Simbol i mbijetesës politike. Në Serbi, shqiptarët e Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës përballen me margjinalizim të thellë dhe presione të vazhdueshme. Pa një marrëveshje si ajo e Ohrit, ata luftojnë për të drejta bazike – shkollim në gjuhën amtare, përdorim të simboleve kombëtare, investime publike. Ndihen të izoluar, shpesh të harruar nga Tirana dhe Prishtina. Kërkojnë një platformë gjithëkombëtare të bashkëpunimit dhe ndihmë konkrete për mbijetesën e tyre politike dhe kulturore.
6. Diaspora në SHBA – Ura strategjike e çështjes shqiptare. Shqiptaro-amerikanët kanë luajtur rol kyç në momentet historike të kombit, si lobimi për Kosovën dhe ndërkombëtarizimi i kauzave kombëtare. Sot, diaspora në SHBA ka potencialin të bëhet lidhja kryesore mes diasporës tradicionale dhe agjendave diplomatike globale. Ajo pritet të ndihmojë në ndërtimin e një strategjie afatgjatë, për ruajtjen e identitetit dhe forcimin e të drejtave të shqiptarëve në të gjitha trevat.
Shqiptarët jashtë kufijve shtetërorë përfaqësojnë gjallërinë dhe kompleksitetin e identitetit kombëtar. Ndërsa realitetet janë të ndryshme – nga arbëreshët e rrënjosur në kulturë, tek çamët e mohuar, tek shqiptarët me zë politik në Ballkan apo të marginalizuarit në Serbi – të gjithë ndajnë pritshmëri të ndërsjella dhe nevojën për një strategji kombëtare të bashkërenduar. Koha për veprim është tani. Kombi shqiptar ka nevojë për një strategji që bashkon dhe jo që ndan, që kultivon bashkëpunimin dhe jo izolimin.
