Nga Gëzim Llojdia
1: Arkeologët e Seksionit Arkeologjisë të Departamentit të Historisë Kulturave Qytetërimeve të projektit Alma Mater, në vazhdimësi me hulumtimet e kaluara, ata kthehen në këtë faqe të rëndësishëm të këtij siti të vizituar , nga dhjetëra mijëra turistë çdo vit, sidomos destinacionin e vizitave të udhëtarëve e cruises e shumta me vela në Detit Jon, në ishullin e Korfuzit. Misioni i Alma mater drejtohet nga Sandro De Maria, Profesor i Arkeologjisë klasike në Departamentin e Historisë Kulturës qytetërimit, i cili për pesëmbëdhjetë vjet duke punuar me stafin e tij në një tjetër vend i rëndësishëm arkeologjik shqiptar si Foinike (Phoenix),Finiqi një qytet i ndërtuar në shek. IV pes dhe të braktisur në kohën e pushtimit turk të Shqipërisë, në gjysmën e parë të shekullit të gjashtëmbëdhjetë.
Rezultatet nga Foinike, hulumtimi ishin të shumta dhe të rëndësishme: Gërmimi i Agorës së qytetit, teatri i lashtë, në lagjet e shtëpive helene dhe romake, në bazilikën e hershme e krishterë, në nekropol, në vendet më të vogla të territorit. Në sajë të këtyre viteve të gjata të punës së madhe në projektin Alma Mater, i cili ka si partnerët e saj të Institutit të Arkeologjisë së Tiranës , tani shtrihet në Butrint aty pranë, qendrës më të rëndësishme.
Vendi i ri arkeologjik në Butrint do të jetë objekt i një projekti kërkimor dhe shërimin e një zone të shenjtë që ngrihet mbi teatër, deri më tani ai kurrë nuk është hetuar tërësisht. Aktivitetet do të shtrihen më vonë në projekte, gërmimi dhe shfrytëzimi më të gjerë kërkimore.
Gërmimet në Butrint fillojnë në shtatorin e ardhshëm, për të përkuar me ato të Finiqit, ku gjatë viteve kanë kaluar tashmë disa qindra studentë të projektit Alma mater, së bashku me kolegët e tyre shqiptarë dhe të kombësive të tjera evropiane, në një projekt kërkimor dhe trajnim të specializuar i cili fillimisht ka gëzuar mbështetjen e Ministrisë Italiane të Punëve të Jashtme, si pjesë e misioneve italiane arkeologjike jashtë vendit.
Vetëm Ministria e Punëve të Jashtme dhe Bashkëpunimit, me Drejtorinë e Përgjithshme për Promovimin e Sistemit Vendit, siguron mbështetje financiare për gërmimet, të cilën është shtuar kontributin e Universitetit të Bolonjës dhe Campus saj të Ravenës, i cili lehtëson pjesëmarrja e studentëve të regjistruar në kurset që kanë lidhje me ruajtjen e trashëgimisë kulturore.
2. Origjina e Misionit arkeologjik italian në Shqipëri janë të rrënjosura në krizën politike ,që ekzistonte në rajon menjëherë para Luftës së Parë Botërore, shkruan K.Francis.Puna e misionit arkeologjik italian për të gjetur një vështrim historik të lashtësisë kanë ushqyer dhe precedentë më konkrete dhe më veçanërisht për të krijuar jetën e këtij kombi lëvizjet e mëdha të qytetërimit që kanë pas në kontinentin evropian dhe në pellgun e Mesdheut,thotë E. Benvenuto. Mirëpo lufta e dytë botërore (1939-45) dhe izolimi i mëvonshëm i vendit penguan për dyzet vjet. Gërmimet e bëra prej ekspeditave italiane në vitet’ 20-40 të shekullit të XX dhe gjetjet e saj kanë thënë tashmë shumë,megjithatë, që nga pikëpamja e organizimit etnografik dhe sociale dhe politike, si dhe kulturore, mund të njohin më shumë se 3 fazat e historisë së lashtë.Gërmimet që çuan në ringjalljen e Butrintit janë për shkak të misionit arkeologjik italian , i cili ka punuar për më shumë se 10 vjet nën drejtimin e L. M. Ugolini P.Marconi dhe në fund të D. Mustilli .Në vitin 1930, drejtori i Misionit Arkeologjik Italian në Shqipëri, Luigi Maria Ugolini, rekrutoi Cardini si prehistorian të misionit. Ndërmjet viteve 1930 dhe 1939, Cardini udhëtoi gjerësisht në të gjithë Shqipërinë jugperëndimore dhe ka regjistruar mbi 60 shpella natyrore dhe strehime në shkëmb.
3. Ekspeditat italiane në Butrint ka filluar punë me gërmimet e Ugolinit.E fundit ndër ekspeditat, që regjistrohet për punën në Butrint i përket Universitetit të Bolonjës. Në 24 gusht arkeologët e Alma Mater ishin në qytetin antik të Butrintit, Shqipëri,kështu shkruan në faqen e Universitetit të Bolonjës,ku Misioni i Universitetit të Bolonjës tashmë ka kohë që aktiv në Shqipëri. Ky është një qytet i lashtë që shtrihet vetëm pak kilometra nga kufirit me Greqinë, në mes të një brendësi liqenit dhe detit Jon, përballë ishullit të Korfuzit thotë lajmi. Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë i Ministrisë së Kulturës së Republikës së Shqipërisë ka miratuar një projekt të Universitetit të Bolonjës për studimin dhe nxjerrjen e një ndërtese të rëndësishme fetare të qytetit helenistike dhe romake të Butrintit, të vendosur në jug të Shqipërisë, disa kilometra nga kufiri me Greqinë. Duke vijuar më poshtë njoftimi thotë së se në Butrinti janë kryer hulumtime të rëndësishme dhe shumë të frytshëm, midis viteve njëzet dhe tridhjetë të shekullit të kaluar, nga Luigi Ugolini, diplomuar në Arkeologji në Bolonjë në vitin 1921. Më pas Luftës së Dytë Botërore i dha fund punëve , më pas ishin të përfshirë arkeologët shqiptarë,anglezë dhe amerikanët.
4. Ardhja dhe qëllimi i një misioni arkeologjik italian në viset shqiptare dëshmohet nga të dhënat e AQSH,raporte,fotografi të ruajtur nëpër arkiva,fonde personale,shkrime gazetash etj. Shkurt disa: 1.Misioni Arkeologjik Italian në Shqipëri është themeluar në vitin 1924 nën patronazhin e Ministrisë së Jashtme Italiane. Ajo ishte një element i një programi që synon të zgjerojë hegjemoninë italiane me Adriatikun lindor …(Gilkes & Miraj 2000).2-Prof Pirro Marconi në vitin 1939,shkruan për zbulimet e rishta arqeologjike në Shqipni (ekspoatimet) sic i quan ai.Në pranverën e vitit 1924,thotë Marconi një misioni ynë i veçantë u nisë për në Shqipëri me qëllimin kryesor të këqyrë sipërfaqen e saj sidomos nga pikëpamja vjetërsirave romake.
Marconi thotë se këqyrjet që do të kryenin në territorin shqiptar do të hedhin shumë dritë. 3-Gërmimet që çuan në ringjalljen e Butrintit janë për shkak të misionit arkeologjik italian , i cili ka punuar për më shumë se 10 vjet nën drejtimin e L. M. Ugolini P.Marconi dhe në fund të D. Mustilli shkruan . Benvenuto duke sjell një panoramë të përgjitshme të siteve arkeologjie dhe ekspeditave, që përshkruan këtë vend nga fillimi i shekullit të XX. Gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-18) Kjo veprimtari studimore u zhvendos në Shqipërinë qendrore dhe ishte pastaj filloi gërmimi i rrënojat e Apolonisë. Në këtë material hidhet dritë për gërmimet të cilat zbuluan murin e qytetit, 4 kilometra të gjatë., teatër, Odeon, një tempull me një portik, banjot,gjimnaz dhe të ashtuquajturit monument i Agonoteti, si një buleuterion (Nekropolin e Apolonisë.
Gërmimet u vazhduan nga misioni arkeologjik francez .Pra, ishin gjithashtu duke filluar hulumtim italian, sidomos në punën e Biagio Apke (1899-1955) dhe Roberto Paribeni (1876-1956). Ugolini, në vitin 1924,thotë E.Benvenuti, në hapësirë të shkurtër prej vetëm 48 orë, ai mund të njoftojë zbulimin e tre qendra të jetës së lashtë,tre qytetet e fortifikuara të Epirit të lashtë: Calivò,Mali Aetos dhe Butrinti. Gërmimet italiane (1927-1940) sollën në dritë një rreth të gjerë të mureve me shtatë porta, në mesin e ndërtesave të tjera,teatri auditor me skenën greke dhe romake-s, një vend të shenjtë e Asclepius, nymphs, spa dhe një Pagëzimorja e shekullit. V pas Krishtit . Shkrimi më tej citon se gërmimet, që çuan në ringjalljen e Butrintit janë për shkak të misionit italiane i cili ka punuar për më shumë se 10 vjet nën drejtimin e L. M. Ugolini (P. Marconi dhe në fund të D. Mustilli.
Në një fushë kaq të re, por në mënyrë të plotë të mundësive, dhe në terren, sidomos në disa zona të pa eksploruara ende. Misioni ishte aktive duke filluar nga rajonet jugore të Shqipërisë, me një program gjithëpërfshirës që jo vetëm kërkimi shkencor, por ai donte frytet e punës së tij për të bërë të gjithë pjesëmarrësit. Së pari, ata shqiptarë që ishin të vetëdijshëm për motivet dhe tema të jetës së kombit të tyre. Ekspedita italiane është kryer në faza të ndryshme dhe të dallueshme, të cilat janë të përfshira në kuadër të një programi të përcaktuar mirë, zbatuar gradualisht. Ajo filloi me eksplorimin në terren, me qëllim të njohë kërkime topografike, nga ajo që mbeti prej pjesësë së dukshme, organizimin e lashtë, për të zbuluar qendrat e veta të jetesës, qyteteve apo kalatë dhe linjat e komunikimit të jetës një koncepti i mënyrës në të cilën natyra ishte zbutur me vullnetin dhe punën e njeriut. Kjo pjesë e parë e punës së tij, Misioni ishte kryer për pjesën jugore të Shqipërisë për të marrë atë në fusha të tjera, veçanërisht në veri, të cilat që ofrohen shumë mundësi për hetime për zgjidhjen e problemit ilire.
U gërmua në qendrat e mëdha në të dhëna e mëposhtme ofruara nga mbetjet dhe tradita letrare, duke eksploruar plotësisht, duke kërkuar monumentet, duke studiuar se si është shprehur në organizimin e jetës shoqërore, si në sistemin urban, dhe në mbrojtjen e punimeve të kulturës. Si dëshmi e kësaj dhe punës, raportojnë lavdërimi i Ernest Koliqi, Ministri shqiptar i Arsimit në vitin 1940.Qendrat e eksploruara nga ekspedita italianeGërmimet më të rëndësishme misioni arkeologjik italian e në Shqipëri ishin ato të qytetit të Butrintit dhe Feoniki, fshatrat Cuka, Dema dhe Karalibej, Akropolis dhe kështjellat e Malahuni, malin Aetos dhe Vagaliati, pranë Gjirokastër, në Himarë, në PashaLiman, shpella Spile dhe Velça: këto tjerë kultura parahistorike, greke dhe romake.
Ugolini ka punuar në Phoenicê, në prefekturën jugor të Gjirokastrës, në mes të viteve 1925 dhe 1927, thotë O. Gilkes (”˜Një nga akropolet më të madh të botës klasike’ p.sh., në Il Popolo d’Italia 9 / 11/1933. Në dhjetor 1927 u vendos të zhvendoset fokusin e misionit rreth 30 km në jug të vendit bregdetar të Butrintit. Ugolini ishte për të gërmuar këtu deri në vdekjen e tij të hershme në vitin 1936, por pasuesit e tij, Pirro Marconi, Domenico Mustilli dhe Igino Epicoco vazhduan punën deri në 1943. Në vitin 1931 një zyrtar i rregullt u emërua për të punuar me Ugolini. Ky ishte Hasan Ceka, një arkeolog trajnuar në Vjenë, të cilët në periudhën e pasluftës ishte që të bëhet më shumë ose më pak themeluesi i arkeologjisë moderne shqiptare. Ceka vizitoi për periudha të zgjatura në 1930 dhe shkroi raporte të gjera mbi gërmimet.
