Çelo Hoxha
Diktatura komuniste shqiptare ”“ si gjithë diktaturat ”“ kishte dy fytyra: njërën për publikun, tjetrën për elitën sunduese. Të dyja të krijuara përmes informacionit: njëra nga propaganda zyrtare, tjetra nga informacioni sekret vetëm për kupolën sunduese. Fytyra zyrtare e regjimit komunist është përgjithësisht e njohur, ajo e krijuara përmes informacionit sekret është ende jo fort e njohur, ngaqë gjendet e copëzuar në dokumente të shpërndarë nëpër arkiva, një pjesë të hapura e një pjesë jo. Duke shfrytëzuar pjesë nga këto dokumente, gazetari Dashnor Kaloçi botoi para nja dhjetë ditësh një libër që i jep një dorë të mirë punës për njohjen sa më të plotë të diktaturës. Libri përbëhet nga 32 dokumente lidhur me marrëdhëniet e shkrimtarëve, mes tyre dhe me pushtetin, që duket se janë botuar në mënyrë profesionale. Megjithatë, ky libër i dobishëm për specialistët e historisë, mund të jetë turbullues për lexuesi e gjerë që mund të nxitojë ta blejë librin ngaqë në titull përmendet emri i njërit prej shkrimtarëve më të njohur të realizmit socialist. Kjo për shkak të komenteve të autorit, që tregojnë se ai ka lexuar dokumentet, e ka komentuar diçka që nuk është në to. Libri, “Kadare i denoncuar”, është, në fjalët e autorit, “një vlerësim për njeriun” që u bë shkrimtari më i shquar i realizmit socialist, “pasi i është dashur të ecë buzë greminës.”
Shpesh në komentet e tij, autor i monografisë flet për një lloj “denoncimi” të Kadaresë nga kolegët e tij, por kjo nuk është aspak e vërtetë, dhe gjithë e atë punë kërkimore serioze e pajis me një shije të hidhur. Kadareja nuk është denoncuar në asnjë rast dhe jo “disa herë” (f. 6), siç thotë autori. Dokumentet janë raporte pune, që përcjellin informacion për çështje të ndryshme, dhe nuk denoncojnë asgjë e askënd. Duke nisur me dokumentin e parë, një shkresë përcjellëse e vitit 1962, e firmosur nga nëndrejtori i Kinostudios “Shqipëria e Re”, Niko Koleka, drejtuar Drejtorisë së Arsimit dhe Kulturës në KQ të PPSH, së bashku me një përmbledhje (sinopsis) të skenarit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, që Ismail Kadareja kishte ndërmend të shkruante (kishte bërë kërkesë në Kinostudio dhe ishte miratuar). Me anë të shkresës, kërkohej që Ismail Kadaresë t’i jepej dy muaj leje krijuese (aq sa kishte kërkuar vetë ai).
Në këtë dokument nuk bëhet fjalë për ndonjë “denoncim” kundër Kadaresë. Letra, me 7 rreshta gjithsej, hedh dritë mbi një fenomen që është karakteristikë për gjitha diktaturat: kontrolli i regjimit mbi punën krijuese të shkrimtarëve dhe artistëve. Dokumenti tregon që Kadareja i ka respektuar me korrektësi normat e diktaturës.
Dokumenti i dytë është një përmbledhje shënimesh nga një takim me shkrimtarët më 23 gusht 1963, që, sipas Kaloçit, është përgatitur nga “një prej funksionarëve të Drejtorisë së Arsim-Kulturës” pranë KQ të PPSH. Është një raport rutinë, autori ka mbajtur shënim ç’është thënë aty, pa asnjë lloj tendence kundër Kadaresë. Fatmir Gjata, për shembull, që thotë se në një tregim të Kadaresë “ka abstraksione që nuk i kupton dhe situata që nuk i beson” (f.30), po aty “kritikon” dhe dy tregime (i jep me tituj, jo me autor) dhe një komedi të Kim Dushit se “kanë bërë përgjithësime jo të sakta dh jo tipike” (f. 31). Ali Abdihoxha kritikon Agim Cergën se trajton “konflikte që nuk mbarojnë mirë, përfundojnë me deziluzione, kur heronjtë paraqiten të lodhur nga jeta (f. 32).” Abdihoxha kritikon dy tregime të Naum Priftit (f. 31), njërin pse në kantierin e punës nuk flitet as për komuniste e as për organizatë partie dhe tjetrin pse nuk ka dhënë motiv për ndarjes e Artës me Kristaqin. Madje aludon që ai imiton Heminguejin në mënyrë skematike. Për tregimin e Kadaresë “Nudo”, Abdihoxha thotë veç që “mbaron me dështimin e piktorit, ai nuk arrin që të triumfojë mbi atë ambient meskin dhe fanatik që e rrethon (f. 32).” I katërti në radhë (i pari ka diskutuar Llazar Siliqi, që ka kritikuar shumë vetë, por emrin e Kadaresë nuk e zë në gojë), diskutoi Ismail Kadare, i cili nuk kritikoi askënd me emër, foli në mënyrë të përgjithshme. Ai mendonte se “çfaqjet e shiut, pijes, etj., që janë dukur kohët e fundit në tregimet tona, duhet t’i konsiderojmë si të meta të kohës.” Sipas tij, ato të meta do të kishin qenë eliminuar “në qoftë se kritika do t’i vinte në dukje më mirë dhe në kohë (f. 33-4).” Kadare jo që nuk është kundër kritikës, por e konsideron atë mbrojtëse vigjilente që të mos i linte “të metat që të mblidhen e të madhohen se atëherë është e shumë zor t’i luftosh.”
Nëse ka një njeri të kërcënuar nga kritika në atë mbledhje ky ka qenë Fatos Arapi. Llazar Siliqi e etiketon dramën e tij “shembulli më tipik i neoskematizmit” (f.28), dhe Razi Ibrahimi thotë se kjo dramë “është sipas psikologjisë së një tregimi jugosllav, ku vihet në dukje ndenja e individualizmit (f. 38).” Mbledhja është mbajtur në një kohë që ende kishte njerëz në burg me akuzën se kishin qenë pro jugosllavë, apo ende ishin të freskëta kujtimet e ekzekutimeve për këtë akuzë (Koçi Xoxe, për shembull).
Në dokumentin e tretë, edhe ky një raport nga diskutimet e shkrimtarëve, nuk është hiç “objekt i qitjes” tregimi i Kadaresë “Ditë Kafenesh”, siç thotë autori i monografisë. Koço Bihiku thotë të njëjtën gjë për Kadarenë dhe Agollin: “Pa kuptim është dhe tregimi i Dritëro Agollit “Një i tretë” dhe ai i Kadaresë “Ditë kafenesh” (f. 53). Kundret Velça që e kritikon Kadarenë se nuk ka përdorur mirë fenomenet e natyrës (bora dhe shiu)” te “Ditë kafenesh”, e vlerëson që i ka përdorur mirë po këto fenomene te “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (f. 46); kurse Dhimitër Xhuvanin e kritikon, pa e lavdëruar dike tjetër, se nuk jep shpjegim për kalimin e personazheve nga një dashuri në tjetrën (f. 4 6). Trim Gjata kritikon për subjektivizëm tregimin “Ditë kafenesh”, por Dhimitër Xhuvanit i kritkon dy tregime, ndërsa Englantina Mandisë dhe Agim Cergës nga një (f.56). Dalan Shapllo e ka kritikuar Kadarenë se përgjithëson “fragmentarizmin” po aq sa ka kritikuar Dhimitër Xhuvanin se “ka shkarë nga stili i tij” (f. 47). Në dokumente ka diskutues që nuk e kanë zënë në gojë fare Kadarenë. Për shembull, Mark Gurakuqi ka përmendur Muzafer Xhaxhiun se ka “harruar” temën e internacionalizmit proletar (f. 44), Mysa Vyshkën se “qan për rininë, kur është akoma student” (f. 44). Dokumenti është një përmbledhje e konsultimit të dikujt nga KQ i PPSH me shkrimtarët, ku shkrimtarët diskutojnë në mënyrë konformiste dhe me prirjen e theksuar që imponoi diktatura të kritikës për hir të kritikës. Kaloçi në komentin e tij e konsideron këtë mbledhje vazhdim të mbledhjes së gushtit, “pasi nga diskutimet që janë bërë, duken po të njëjtët pjesëmarrës”. Në parim dy mbledhje nuk janë vazhdim i njëra tjetrës nga cilësia e pjesëmarrësve, sepse i takon që për dekada rresht Byroja Politike e PQSH ka bërë vetëm një mbledhje, ngaqë ajo kishte thuajse të njëjtën përbërje. Megjithatë, në këtë rast nuk ka pasur një person të vetëm që ka diskutuar në të dy mbledhjet. Përbërjet përkatëse janë këto: Në mbledhjen e parë: Llazar Siliqi, Fatmir Gjata, Ali Abdihoxha, Ismail Kadare, Qamil Buxheli, Razi Brahimi. Në mbledhjen e dytë: Mark Gurakuqi, Kundret Velça, Dalan Shapllo, Ismail Hoxha, Ibrahim Uruçi, Fatos Arapi, Koço Bihiku, Jakov Xoxa, Trim Gjata. Pse Kaloçi ka krijuar përshtypjen sikur në ato mbledhje kanë diskutuar të njëjtit njerëz, kjo mund t’i ketë ardhur nga fryma e diskutimeve, që janë thuaje identike dhe flitet rreth të njëjtave gjëra.
Kritikat ndaj romanit “Dasma” të Ismail Kadaresë përmenden në disa dokumente të kësaj monografie, por ato nuk janë objekti qendror i tyre. Dokumentet janë raporte të Sigurimit të Shtetit ose zyrtarëve të PKSH, ku raportimi për nga fusha e kulturës ka qenë një aneks i tyre. Në dokumentin pesë, për shembull, fragmenti për letërsinë, artin dhe kulturën është i fundit në radhë, dhe ka informacion të mbledhur nga qytete të ndryshme, në biseda kafeneje apo në vende të tjera. Aty përmendet dhe romani “Dasma”, por nuk është i vetmi, veç tij përmendet romani “Tuneli” i Dhimitër Xhuvanit dhe poema “Garda krutane” e Kol Jakovës. “Dasma” është kritikuar, në këto biseda, se (autoritetet) e kanë lavdëruar “me pa të drejtë”, se është “100 herë më e poshtër se “Tuneli””, “se nuk ka përmbajtje të shëndoshë komuniste”, etj. Një person në Laç, që Kaloçi e emërton si Luan Maluka, kishte thënë për Kadarenë: “Le të ngrihemi të gjithë dhe t’i japim atë që meriton këtij kokoshi të përkëdhelur të autoriteteve.” Maluka dhe i gjithë grupi letrar i Laçit, u ai bënte pjesë, me përjashtim të njërit, përfunduan më vonë në burg, kurse “kokoshi i përkëdhelur” u përkëdhel edhe më shumë pak këtyre kritikave. Më 1970, ai u zgjodh (u emërua duhet thënë) deputet në Kuvendin Popullor.
Ky dokument i Sigurimit, dhe dokumente të tjera në libër, zbulojnë natyrën e ulët të diktaturës, e cila i kishte institucionet për sy e faqe, dhe faktikisht vepronte me informacion sekret dhe për gjëra më ordinere siç ishte diskutimi i librave në një kafene province.
E ashtuquajtura përplasje Xhaferi-Kadare është një mit i sajuar pas rënies së komunizmit, që vazhdon të anatemojë atë që regjimi komunist e ndëshkoi në mënyrë të pamëshirshme: i vrau babanë, i hoqi të drejtën e botimit, e poshtëroi me punë krahu nga më të ndryshmet, e la fare pa punë, dhe e detyroi të arratisej. Dashnor Kaloçi aludon sikur kjo “përplasje” ishte luftë klanesh, duke e quajtur të sigurt klanin pas Bilal Xhaferit (por pa dhënë asnjë fakt, f. 79), dhe, thotë më tej ai, Xhaferi “kishte mbështetjen e disa prej krerëve dhe funksionarëve më të lartë të kohës, partiakë dhe shtetërorë që udhëhiqnin artin, kulturën, letërsinë dhe propagandën (f. 79)”. Ky është një pohim që dokumentet nuk e mbështesin, dhe autori nuk jep burime të tjera nga ka arritur në këtë konkluzion.
Në relacionin e Manush Myftiut, sekretar i parë i Tiranës, drejtuar KQ të PPSH, nuk flitet për diskutim ekskluziv të romanit “Dasma”, por për diskutim të këtij romani dhe poemës “Garda krutane” të Kol Jakovës, madje poema renditet e para. Vëmendjen kryesore diskutimi i “Dasmës” e merr në realcion, për këtë arsye: kritikën e ka bërë Bilal Xhaferi, që Myftiu e quan “një element armik”. Si mund të kondiderohet i mbështetur “prej krerëve dhe funksionarëve më të lartë të kohës, partiakë dhe shtetërorë që udhëhiqnin artin, kulturën, letërsinë dhe propagandën”, kur nga sekretari i parë i Tiranës ”“ dhe më lartë ”“ ai konsiderohej armik? Po, në relacion përmenden njerëz që e kanë ndihmuar Xhaferin, por ata ishin të një rangu të ulët dhe një pjesë e tyre u dënuan ”“ ndoshta jo për këtë shkak ”“ më vonë. “Në kundërshtim me të gjitha porositë tona”, thotë Myftiu, Shefqet Musaraj dhe Llazar Siliqi kanë ndihmuar “që ai të pranohej anëtar i Lidhjes [së Shkrimtarëve] (f.84-85)”, “Dhimitër Fullani… ka bërë çmos, që të botonte verpat e tij (f. 85)”, “Dashnor Mamaqi kish dhënë urdhër të botohen veprat e tij”, por nuk u botuan se “ndërhymë ne”, dhe Ramiz Alia urdhëroi “të tërhiqen të gjitha urdhërat e dhëna për botimin e veprave të tij” (f. 85). Në mbështetje të Xhaferit, sipas Myftiut, kishin qenë dhe Trim Gjata, Ballkiz Halili, Bedri Myftari, etj (f. 85). Në raport kujtohet fakti që babai Bilal Xhaferit “është vrarë nga ne për krime kundër komunistëve dhe partizanëve (f. 84)”. Ky realcion mbyllet me disa propozime të Manush Myftiut, ku, mes të tjerave (pika 6) thuhet: “Ta çojmë deri në fund punën se kush është pas Vehbi Skënderit dhe Bilal Xhaferit (f. 86)”. Kritika e romanit “Dasma” i hapi telashe autorit të saj dhe jo autorit të romanit: ai u demaskua ”“ “si armik” ”“ në një mbledhje të kolektivit të Parkut Automobilistik, Durrës.
Në mënyrë abuzuese përdoret dhe një letër që Bilal Xhaferi i ka dërguar Enver Hoxhës, 31 dhjetor 1979 (f. 111-14). Këtë letër Kaloçi e quan “denoncim” të Xhaferit te Hoxha, kundër Kadaresë, që “nuk mund të ishte pa pasoja… edhe pse Bilali i mbahet dhe i qëndron besnik të gjitha atyre që pati thënë në Lidhje të Shkrimtarëve në adresë të Kadaresë e veprës së tij (f. 111)”. Kadareja nuk pati asnjë pasojë, madje vetëm privilegje deri në rënie të regjimit komunist, kurse Xhaferi u arratis nga Shqipëria, sepse regjimi ia bëri jetën këtu të padurueshme. Të kuptojmë letrën, duhet të kuptojmë regjimin. Në një vend ku nuk lejohej debati i lirë, në një vend ku nuk ekzistonte mundësia e kërkimit të drejtës në gjykatë (për pushim të padrejtë nga puna, pës shembull), Enver Hoxha ishte personi prej nga rridhin liritë dhe të drejtat e qytetarëve, e për pasojë dhe ankesat aty duhej të adresoheshin. Duhet të zbulojmë gjithashtu shkakun pse Xhaferi e shkroi letrën. Ai e shkroi në një moment dëshpërimi, pa punë dhe pa të drejtë botimi, dhe i kishte mbetur, siç thotë vetë në letër, ose t’i jepej e drejta e botimit, ose “të hidhem në rrotat e trenit”. Nëse Enver Hoxha do t’ia kishte marrë në konsideratë letrën, ai do të kishte mundur të jetonte në Shqipëri, sepse kjo do të kishte vendosur “drejtësi” sipas modelit komunist: e drejtë është ajo që urdhëron diktatori. Hoxha, përkundrazi, në përgjigjen e letrës thekson që Xhaferi e “nënvlerëson çështjen e babës” dhe faktin që ai nuk bën “ndonjë autokritikë (f.15)”.
Diktatori mbajti anën e Kadaresë, kjo është e qartë si drita e diellit. Paraqitja e Kadaresë si viktimë, dhe e viktimës reale si xhelat, ky është një deformim profesional, për një historian, dhe deformim moral, për një njeri.
Në të vetmin dokument të librit, ku dikush mund ta gjejë veten në anën e viktimave të regjimit, dokumenti 32, që paraqet listën me 350 persona që ishin nën vëzhgimin e Sigurimit, emri i Ismail Kadaresë nuk është. Madje, si për të nxjerrë, tërthorazi, në dukje faktin që Kadare është njeri i regjimit (e ndoshta dhe i Sigurimit), në listë gjendet emri i bashkëshortes së tij.
Përfundime
Në 32 dokumente e botuara në librin “Kadare i denoncuar” nuk ka asnjë që mund të konsiderohet denoncim kundër Kadaresë. Nga mënyra si janë trajtuar kritikat kundër tij, kuptohet që Kadare ishte aset i çmuar i regjimit dhe nuk ishte e pranueshme ”“ për regjimin ”“ që ai të kritikohej qoftë në Lidhjen e Shkrimtarëve, qoftë në ndonjë kafene të Laçit.
Pas vitit 1970, Kadare nuk ishte më një shkrimtar në shërbim të diktaturës, por pjesë e elitës sunduese të saj. Ai ka qenë i kërcënuar dhe i përkëdhelur nga regjimi po aq sa ka qenë çdo zyrtar i lartë i saj. Fati të gjithëve varej nga vullneti i diktatorit, e jo respektimi i ligjeve të shtetit. Për shembull, Mehmet Shehu ishte zyrtar më i lartë se Kadare, shërbëtor më besnik se ai i regjimit, por nuk i shpëtoi dot ndëshkimit. Kadare dhe shumë të tjerë thjesht shpëtuan ngaqë shpata e arbitraritetit nuk ra mbi qafën e tyre. Dhe kjo duhet konsideruar një gjë e mirë, për Kadarenë, familjen e tij, por dhe për shoqërinë. Edhe sikur të kishe dalë kundër diktaturës, kjo nuk do të kishte ndryshuar asgjë, veç do të kishte shtuar një pikë gjaku më shumë në lumin e gjakut të derdhur.
Tentativa për ta paraqitur Kadarenë në viktimë të regjimit komunist është shumë e sforcuar, dhe nuk ndihmon as ata që përpiqen dhe as vetë Kadarenë. Kjo veç e kthen Kadarenë në qendër të debatit, dhe pastaj nuk është e vështirë të dallohen pasojat e veprës letrare të tij: njeriu ri që krijoi dhe e la pas, pa mekanizëm personal mendimi, pa moral veç partishmërisë, dhe i kurdisur të lartësojë idhujt që propaganda i ka ngulitur me dhunë në mendje.
