Artur Nura: Nje pershendetje e ngrohte degjuesve te Radio Radicale-s, te cileve u propozoj per rubriken “Shqiperia Italofone”, nje interviste me te nderuaren Ledi Shamku. Faleminderit qe pranuat kete interviste. Versioni ne Italisht
Ledi Shamku: Faleminderit juve per ftesen.
Artur Nura: Ashtu siç e dini edhe ju, tashme jemi duke folur per nje realitet italo-shqiptar, nje realitet, si persa i perket kendveshtrimit kulturor, ekonomik, ashtu edhe atij politik e, per te filluar, bejme me dije nje lajm, per te cilin ju jeni duke dhene leksione ne universitetet italiane.
Ledi Shamku: Po, duke filluar qe prej vitit qe shkoi, kemi hapur fale mbeshtjes, madje fale interesit te madh te Universitetit te Bolonjes, nje seminar mbi gjuhen e kulturen shqipe, i mbajtur qe nga tetori deri ne fund te dhjetorit.
Kjo perberi per mua nje befasi te bukur, sepse te rinjte qe moren pjese ne kete seminar te gjuhes e kultures shqiptare ishin gjithsej 32, nder te cilet, 30 italiane, dhe 2, shqiptare, por te brezit te dyte, te cilet e kishin humbur pak gjuhen, d.m. th ata kuptonin shqip, por nuk flisnin dot mire.
D.m.th pas ketij seminari ata e ndien qe gjuha e tyre meme u riaktivizua, madje njera nga vajzat pjesemarrese me origjine shqiptare me tha se, ne kete pike, i mbetej vetem qe te gjente nje te fejuar shqiptar, me pak fjale, tashme ate mund ta gjente lehte, sepse ajo arriti te shprehej mire shqip.
Po, me duhet te pohoj se shkoi shume mire.
Pati ndoshta me teper interes per kulturen, sesa per gjuhen. Mbeten te mahnitur nga te gjitha traditat, por edhe nga piketakimet e medha te kultures sone tradicionale qytetare, nga ana tjeter me ate evropiane. Beme nje udhetim te gjate duke filluar qe nga Iliret, nga takimet-ndeshjet me romanët, duke mberritur pak nga pak me kalimin e shekujve deri ne ditet tona, pa anashkaluar natyrisht ate boshllek te madh, ne te cilin Shqiperia u kthye ne te papranishme per Evropen, nderkohe kur ata e mendonin se kjo quhej “diktature”, por une u perkujdesa t’u shpjegoja qe behej fjale per nje totalitarizem te plote, qe eshte diçka me e rende.
Me tej, gjithnje nen kete kuader, gjithnje nen mbeshtetjen e Komunes se Bolonjes, Biblioteka Komunale Salaborsa, organizoi edhe nje dite te dedikuar kultures shqiptare.
Ata i dedikonin nje dite te ngjashme te gjitha minorancave jo italiane te pranishme ne komunen e tyre dhe ajo shqiptare, eshte shume e konsiderueshme ne numer ne Bolonje, e per kete une perzgjodha te bej nje park te vogel letrar, d.m.th te prezantoja Shqiperine nepermjet letersise. Pra, beme nje park te vogel letrar me kater vepra te Kadarese, zgjodha per ta natyrisht Kadarene ne italishte. Zgjodha per ata qe te hynin ne Shqiperi fillimisht nga Veriu i saj pra, me vepren “Prilli i thyer”, e t’u tregonim nepermjet syve te Kadarese dhe pamjeve te bukura te Veriut, te gjithe kulturen perkatese, me tej zbritem deri ne Kruje me nepunesin e vepres “Pallati i endrrave” , u ndalem ne Tirane me “Vajza e Agamemnonit”, pergjate kohes se regjimit, me pas zgjodhem te perfundonim me nje veper te pakohe, siç eshte ajo “Kronike ne gur”, duke u ndalur ne Gjirokaster .
Me duhet te pohoj se hasa shume shkrimtare italiane qe ishin te interesuar ndaj Shqiperise.
Artur Nura : Qe i kishin lexuar keto vepra…
Ledi Shamku: Po, i kishin lexuar keto vepra, e me kujtohet pikerisht njeri prej tyre, i cili nuk kishte arritur te gjente perkthimin ne italishte te njerit prej ketyre romaneve, te atij “E penguara”, d.m.th, nuk ishte i perkthyer italisht ky roman. Me tha qe e kishte lexuar ne anglishte dhe me shtjelloi nje arsyetim, nje fare kritike letrare, ku ai krahasonte Kadarene e kesaj vepre me nje pasues te Kafkes, gje qe mua me befasoi e me beri sinqerisht shume krenare.
Seminari me pak fjale, perfundoi.
Universiteti i Bolonjes, duke verejtur interesin e studenteve, vendosi te kryeje nje hap te metejshem, qe do te thote se, duke filluar qe nga viti i ardhshem, ky nuk do te jete me nje seminar, d.m.th nuk ofron thjesht tre vleresime – kredi por, do te beje pjese ne brendesi te ofertes didaktike, pra vitin e ardhshem do te kthehet ne nje lende didaktike.
Artur Nura: Pergezime!
Ledi Shamku: Faleminderit. Pergezime atyre!
Artur Nura: Pergezime juve edhe atyre gjithashtu, por nderkohe le te flasim per nje realitet italo-shqiptar ne keto territore, prej dikujt qe ndjek prej kohesh pranine kulturore, ekonomike e politike italiane te ketyre aneve, verej qe nuk eshte si me pare gjendja ne lidhje me Shqiperine, e shoh Romen jo edhe aq te interesuar si me pare ndaj Shqiperise. Ju, e keni vene re nje gje te tille?
Ledi Shamku: Me duhet te them paraprakisht se une vete jam rritur me “mitin” e Italise. Kete gje ia kam shpjeguar edhe studenteve te mi.
Gjyshi im ka qene ish-nxenes i nje mesuesi te mire piaçentin dhe zgjohesha qe ne pese te mengjesit – nderkohe qe mund te zgjohesha nje ore me vone, ne gjashte – per te ndjekur se bashku me te nje program radiofonik te titulluar: ”Dritarja mbi gji”, ku transmetoheshin te gjitha kenget napoletane dhe ne shtepine tone, e jo vetem, ne te gjithe lagjen time, flitej kudo italisht, te gjithe miqte e mi flasin italisht.
Madje, patem organizuar ne vitin 2000, nje lloj konference gjuhesore provokuese, duke thene: “A konsiderohet si gjuhe e huaj italishtja ne Shqiperi?”
Situata tashme ka ndryshuar mjaft, une duhet te them qe kam nje qortim te madh ndaj Italise, – e kam thene shpesh edhe ndaj autoriteteve italiane, shpesh eshte e pozicionuar Tirana ne nje forme institucionale – italishtja, kultura italiane kishte lene ne trashegimi ketu nje fare hegjemonie kulturore dhe shume gjera, mbi te cilat jemi ndeshur shpesh neper diskutime: “Nese Tirana – ashtu siç e kujtonin me te moshuarit – kishte apo jo nje mentalitet te mbyllur, otoman” dhe une e kam kundershtuar gjithnje kete menyre konceptimi, kete ide, sepse kujtoj se ketu te gjithe ishin tifoze te Italise: te moshuarit, te gjithe xhaxhallaret e mi, miqte e xhaxhallareve te mi, te gjithe flisnin italisht, gjysma e veprimtarise te se perditshmes dhe pse jo, shakate, bazoheshin tek italishtja, televizioni po ashtu. Njerezit qellonte te rreshqisnin nga çatite ku sistemoheshin antenat per te pare televizionin italian, d.m.th une Tiranen, te pakten deri ne vitet ’90 nuk e kam pare si ndonje realitet oriental.
Artur Nura: Rai e Mediaset me pak fjale.
Ledi Shamku: Po, sakte.
Artur Nura: Nese do ta konkretizonim te gjithe kete qe ju po interpretoni ne menyre te apasionuar, e, krejt natyshem ne fakt: Ne kemi ndjekur produktet e Hollywoodit nepermjet gjuhes italiane, sepse ashtu siç ju vete pohuat pak me pare, kemi transmetuar produkte italiane. Por, une verej ne realitet se, kete pjese domethenese te kultures sone shqiptare, qe eshte pjese e asaj evropiane, po e zevendesojne me nje kulture tjeter, qe nuk eshte evropiane, qe nuk eshte italiane, dhe mund ta shprehim haptazi , eshte ajo turke.
Thjesht sepse, telenovelat tashme, nuk jane me ato italiane, nuk jane me ato te Hollywoodit, por jane ato turke, qe sipas meje sjellin, si psikologjine e nje vendi qe nuk eshte evropian, po ashtu edhe konceptimin e ligjeve, ate te nje jete tjeter, qe nuk korrespondojne me jeten qe ne kemi ketu.
Ledi Shamku: Po, ju keni shume te drejte ne kete qe thoni, une jam shume e shqetesuar per kete klime qe eshte krijuar ketu. Une jam nene e tre femijeve, nder te cilet, me e madhja eshte 24 vjeçe, e lindur ne Itali, ka studiuar ne Itali, ajo si te thuash eshte e “shpetuar” tashme nen kete aspekt, por kam dy te tjeret me moshe respektive 14 e 13 vjeç, qe frekuentojne nje shkolle nga keto te qytetit, me profil perendimor, ndaj supozoj qe edhe personat qe frekuentojne ate shkolle, mundet te mos jene nga shtresat me te perzgjedhura te qytetit, por qe perfaqesojne si te themi shtresen me perendimore te qytetit e jemi duke folur me saktesisht, per kryeqytetin.
Atehere, flas nepermjet shifrash e jo me hamendesime, qe ne klasen e vajzes sime jane 21 nxenes dhe vetem 4 prej tyre nuk shohin nga mengjesi ne darke, keto telenovela turke, te cilave une nuk u njoh as titujt, por qe u njoh nga te rinjte disa emra.
Artur Nura: Behet fjale, pra per produkte kinematografike, te cilet sjellin historine turke, qe sjellin kulturen turke.
Ledi Shamku: Une jam shume e shqetesuar per kete. Ne e kemi nje Ent, i cili duhet te kontrolloje oraret kryesisht. Sepse, keto telenovela transmetohen lume, ne çdo orar, nga mengjesi ne darke, deri ne 2 te nates, pasi edhe perseriten replikat. Une nuk mundem te luftoj kunder nenave, pasi ato jane te rritura, ne moshe madhore natyrisht por, jam e shqetesuar kryesisht per faktin sepse ato, bejne gabimin me te madh e i ndjekin keto telenovela duke mbajtur prane edhe femijet, sidomos vajzat e tyre.
Dhe, nese them qe ne nje shkolle perendimore te qendres se kryeqytetit, nder 21 nxenes, vetem 4 prej tyre nuk i ndjekin keto telenovela, kjo do te thote qe pjesa qe mbetet, ata 17 te tjere, ndjekin tematikat e mentalitetin tyre, nga mengjesi ne darke me intriga, me çeshtje qe as na perkasin, kete pjese kulturore qe nuk eshte aspak e jona, nuk eshte e Evropes. Ne jemi mesuar t’i bejme gjerat nen driten e diellit, haptazi, siç e mendojme , te luftojme si prinder, pa fshehur marredheniet afektive me njerezit, te njihemi me ata me te cilet do te shoqerohen femijet tane, apo ata, nga te cilet, femijet edhe mund te ndahen p.sh. Dhe femijet tane, nga ana e tyre, me mentalitet akoma me te hapur se ne.
Artur Nura: Zonja Shamku, ju perveçse te jeni gjuhetare, profesoreshe gjuhe, jeni edhe politikane. Dhe ky realitet, sipas meje, eshte i shoqeruar nga nje fare pergjegjesie politike. E kjo pergjegjesi i perket Tiranes, i perket edhe Romes.
Ledi Shamku: Po, ne fakt i perket edhe Komisionit tim.
Artur Nura: I perket edhe Komisionit tuaj. Atehere, ç’mund te behet per kete?
Ledi Shamku: Une ne fakt kam folur me kolege te mi, ndonese ishte nje bisede informale e jona, ne tryezen e nje bari, ne ate te Parlamentit, dhe ata e mendojne ashtu sikurse edhe une. E mund t’ju them se nje politikan, edhe kur flet me koleget e tij ne menyre informale, nuk eshte asnjehere krejtesisht informal.
Ne e kemi nje ent rregullator, ky ent duhet edhe te ndjeke programet qe zene diten. Une kam synimin qe t’i kerkoj komisionit tim qe ta vendose si pikesynim shqetesimin sesi ta zgjidhim çeshtjen, qe keto telenovela te mos arrihen te shihen ne çdo ore nga brezat e rinj, nga te rinjte, sepse siç e perseris, nuk mund te luftoj me nenat, por per femijet diçka duhet bere, qe ata te mos terhiqen pas nga nenat ne kete çeshtje.
Me thene te drejten, historia nuk ka qene edhe aq e kendshme per Shqiperine. Ne kuptimin qe kemi pasur – ashtu siç e bisedoja edhe me At Zefin kur ai ishte ende gjalle – pak ate mitin e Sizifit qe, ti kur sapo ke mberritur ne kete vend, te duket sikur ke arritur ne maje te kodres, por zbret me gurin tend gjithnje me poshte.
Por, edhe nje fat e kemi, nje fat shume te madh madje: ate qe gjendemi ne zemer te Evropes dhe duke u gjendur ketu, ne duhet te kapemi me thonj pas ketij pozicioni gjeografik e kulturor. Dhe nuk arrij te kuptoj, sesi mund te behemi kaq te marre, saqe ta leme pas dore kete perkatesi, jo aq gjeografike, sesa kulturore.
Une u kerkoj edhe ndihme madje autoriteteve te vendeve evropiane: na hapni shkolla, na furnizoni me programet tuaja, Shqiperia ka qene gjithnje nje terren pjellor per te mbjelle e rritur faren perendimore. Ketu, njerez qe ndiqnin televizionin jugosllav ne ate kohe, ishin pak, pjesa me e madhe ndiqte ate italian, njerezit qe flisnin, qe kendonin e benin shaka italisht, ishin ata me te shumtet.
Ndaj, le ta bejme te rikthehet serisht kjo situate.
Artur Nura: Pikerisht, mbi kete pergjegjesi, mbi pergjegjesine italiane ndaj ketij argumenti, une si gazetar kam lirine time te fjales e te jap opinionin tim, te them ate çka ben Ambasada Italiane ne Tirane apo Farnesina.
D.m.th ne koncerte klasike ne Tirane, here pas here publikojne edhe libra te vlefshem, vijon edhe java e kulinarise, por mendoj se – ne krahasim me pranine politike e kulturore turke, si nje qeveri e nje vend permasash pothuajse sa Italia – sherben nje vullnet politik nga Italia akoma me i pershtatshem ndaj nevojshmerise se Shqiperise ne kete drejtim.
Ledi Shamku: Italia, ketu tek ne eshte ne shtepi te vet. Italianet ketu nuk jane thjesht “te ftuar”, nuk jane as thjesht “miq”, sikurse qellon shpesh te degjosh, por kemi te bejme me nje histori te gjate bashkejetese te paraardhesve tane me paraardhesit e tyre, e kur flas per paraardhes, nenkuptoj protoshqiptaret me protoitalikët, d.mth kemi shkembyer aq shume kulture e menyre te menduari pergjate shekujve, saqe nuk mund t’u kthehemi me koheve te erreta.
Keshtu qe, mire se te vijne koncertet klasike, publikimet e librave, por prania kulturore behet dite pas dite, e kryesisht neper shkolla, ne mass media. Sepse nuk mjafton nje koncert qe ti organizon nje here ne muaj, mbledh ata 5-6 fanatike ne ate drejtim, por..
Artur Nura: Ne jemi nje shoqeri ne zhvillim e siper. Te sjellesh koncerte klasike, kjo mbetet gjithnje nje diçka e mire, por i perket elites.
Ledi Shamku: E sakte. Ne fakt, permbajtjen kulturore, shoqerise ia jep njeriu i thjeshte. Njeriu i thjeshte duhet asistuar, madje “vaksinuar” ndaj nje kulture qe nuk eshte as e jona, nuk eshte e mentalitetit tone.
Me dhemb zemra kur mendoj qe, une qe kam jetuar ne kohen e mbylljes se Shqiperise, ndihem shume me teper “evropiane”, kur krahasoj veten time te asaj kohe, me miqte e femijeve te mi sot.
D.m.th, ushqehesha, ushqeheshim te gjithe ne – ndonese atehere ishte e ndaluar – me shume me teper perendim, sesa ç’ushqehen te rinjte e sotem.
Njerezit e percjellin shtypin – e jo vetem ne Shqiperi – ne menyre pasive, d.m.th thjesht per zbavitje, ndez televizorin e sheh ç’te gjesh, e nese kjo shtrese popullsie, – – per te cilen, as qe dua te mendoj qe nuk e ka nje orientim te mire evropian – nuk ushqehet e lihet pak ashtu si “toka e askujt”, eshte edhe pak faji i evropianeve, nese ketu gjendet gjithnje edhe me shume nje terren i zbrazet.
Artur Nura: Ashtu sikurse ne themi gjithnje qe, avokati yne ne rrugen e integrimit evropian eshte Roma, Italia, ne kete pike, pergjegjesia romane, ajo italiane duhet te jete me efikase se kurre. Ne kete kuptim, ata duhet t’i pergjigjen faktit, qe ne baze te disa rregullave te percaktuara, duhet te sjellin produkte italiane ketu tek ne, produkte televizive.
Por, a ekziston nje rregull i kufizuar, nje nevojshmeri e tille?
Ledi Shamku: Nese ekziston nje rregull i tille i kufizuar, per te sjelle tek ne produktet italiane, atehere po ai duhet te ekzistoje edhe per produktet turke. Atehere, perse ato programe te hyjne tek ne e keta te tjeret jo? – me lind pyetja.
Nese problemi qendron te rregulli, le te rishikojme rregullin. Nese problemi qendron ne interesin e pakte te Italise ne kete drejtim, te mundohemi ta fuqizojme ate.
Une, sinqerisht, nuk e besoj se ne bote ekziston nje shtet tjeter kaq shume filo-italian e filo-evropian sa kjo Shqiperi, qe lihet ne kete gjendje kulturore pas dore.
Artur Nura: Edhe duke u krahasuar me greket, me serbet, ne jemi me evropiane se ata, me “italiane” se ata.
Ledi Shamku: Kjo po, eshte e vertete.
Artur Nura: Nuk do te thoja te njejten gje per Kroacine.
Ledi Shamku: Jo, Kroacia ka nje gjurme te mire italiane me Dalmacine e vjeter. U thoja studenteve te mi, atyre te seminarit “Gjuha dhe Kultura Shqipe”: vereni, eshte e bukur kjo miqesi, apo ky afeksion qe ne ushqejme per ju, pasi ne jemi rrethuar gjithnje nga tre miq shtepie: nga greket, serbet e ju.
Meqenese ka pasur gjithnje ferkime ne mentalitetin ndermjet nje shqiptari me nje serb apo me nje grek, ju keni perthithur afeksionin me te madh, si fqinjet me te dashur per shqiptaret. Ky afeksion ka ekzistuar edhe kur Italia nuk ka qene e pranishme per shqiptaret. Ndersa tani qe Italia mundet te jete e pranishme fizikisht per ta, ky afeksion nuk mund te mungoje.
Artur Nura: Si politikane, ju çfare do te sugjeronit per te bere?
Une jam i gatshem per gjithçka qe shoqeria jone te mbetet e tille, qe femijet tane te gjejne nje te ardhme gjithnje e me evropiane.
Ledi Shamku: Une do te deshiroja nje prani gjithnje e me te madhe kulturore te Italise – te te gjithe Evropes – por, te Italise ne veçanti, sepse ai italian eshte produkti kulturor qe perpunohet me lehte per ne, me i afert per ne. Eshte produkti qe sapo percillet, thithet nga popullsia, mentaliteti ndermjet dy vendeve eshte aq i afert, saqe ky kthehet ne efektin evropianizues me te menjehershem.
E, mbi te gjitha, do t’u lutesha per shkollat.
Artur Nura: Per shkollat, ne ç’kuptim?
Ledi Shamku: Po ja, une ketu shoh shkolla turke, shkolla greke, por nuk shoh shkolla italiane.
Artur Nura: Eshte nje universitet i Vatikanit, ne gjuhen italiane me 600 studente.
Ledi Shamku: Po, ky eshte nje lajm i bukur, per fat qe eshte ai universitet. Por, shiko, ne momentin qe nje person arrin moshen per te frekuentuar universitetin, eshte tashme i pothuajse i formuar.
Artur Nura: Eshte nje kopesht, nje shkolle fillore, nje shkolle professionale e universiteti Zonja e Keshillit te Mire…
Ledi Shamku: Po, fale Don Bosko-s, na eshte dhene mundesia t’i ofrojme nje profesion te rinjve, por une e kam fjalen per kulturen. Per kulturen e pergjithshme qe merret ne lice, ne ate klasik apo shkencor. Keto gjera nuk i kemi. Une jam e shqetesuar p.sh se ku do te shkoje te studioje vajza ime, çfare drejtimi kulturor do te marre. Duhet te reagojme pak edhe ne per kete. Une kam pyetur prej kohesh qe te shtohen lendet klasike ne te mesmen, kemi shume gjera per te bashkendare me liceun klasik ne Itali.
Vertet, eshte nje terren qe, nese lihet keshtu, kam frike se natyra i urren boshlleqet dhe ky boshllek do te mbushet nga diçka qe nuk eshte e jona.
Artur Nura: Kjo gje ka ndodhur tashme, veçse duhet reaguar sa me shpejt e ne menyren sa me dinamike te mundshme..
Ne mbyllje te intervistes, çfare do te deshironit te shtonit? Une, e konsideroj pasionin tuaj ne lidhje me argumentin si nje apel: si nje apel politik, nje apel kulturor, nje apel qytetar.
Ledi Shamku: Ne fakt une zotohem ne poziten time si parlamentare, qe te verifikoj qe keto programe te mos jene lehtesisht te shikueshme nga te gjithe, sepse brezat pothuajse te rinj, ata adoleshenciale, meritojne shembuj te tjere.
Jane ne nje moshe te tille, ne te cilen gjykimi eshte ne faze formimi, ndaj gjurma pasive rrezikon te krijoje nje mentalitet, i cili nuk eshte yni. Rrezikon gjithashtu te krijoje nje plasaritje ndermjet ne, prinderve qe jemi edukuar ne nje fare menyre, me shembuj te tjere, e femijeve tane, te cilet po marrin ne menyre pasive, nje mentalitet, i cili nuk eshte yni. D.m.th, rrezikohen edhe plasaritje brezash. Ne vend qe te permiresohemi, rrezikojme te veme ne konflikt breza qe jane rritur nen rryma apo ndikime te ndryshme.
Pertej kesaj, do te kerkoja nje zotim me te dukshem nga ana e Italise:
“Jeni ne shtepi djema, mos i humbisni çelesat e shtepise!”
Artur Nura: Do te doja te mbyllja intervisten me kete shprehje, sepse eshte shume domethenese, faleminderit nga zemra.
Ledi Shamku: Faleminderit juve!
Nga Tirana, Radio Radicale, Artur Nura.
Shqipëroi nga italishtja Adela Kolea
