Nga Prof. dr. Adrian Civici
Si ta kuptojmë “financiarizimin e ekonomisë”?
Në një kuptim të gjerë, procesi i financiarizimit të ekonomisë mund të përkufizohet si një “rritje e prezencës dhe pushtetit të praktikave dhe teknikave që përfaqësojnë dhe mbështeten në vlerat e sistemeve financiare”. Ky ndryshim i rëndësishëm po e transformon ekonominë dhe shoqërinë bashkëkohore duke i organizuar dhe vlerësuar ato ekskluzivisht në optikë e “eficiencës financiare” dhe vizionin e “kohës financiare”. Në mënyrë të veçantë në vendet e zhvilluara, pjesa e aktiviteteve financiare në PBB dhe rritjen ekonomike po shtohet në mënyrë eksponenciale. Kjo shpjegohet nga zgjerimi i jashtëzakonshëm i llojeve të aktiveve financiare dhe zhvillimi spektakolar i praktikave të operacioneve financiare. Këto zhvillime kanë nxjerrë në plan të parë “kapitalin financiar” duke spostuar në plan të dytë “kapitalin prodhues” dhe investimet e orientuara drejt prodhimit, tregtisë apo shërbimeve. Nga ana tjetër, besimi se shkaku i një sërë krizash të rënda që kanë tronditur themelet e kapitalizmit dhe shoqërive bashkëkohore, është pikërisht “financiarizimi eksesiv i ekonomisë”, ka bërë që ky fenomen të anatemohet dhe të vihet në bankën e të akuzuarve si “shkatërruesi i vlerave etike e morale të shoqërisë dhe ekonomisë”, si “instrumenti që favorizon diferencimin social dhe stimulon përqendrimin e pasurisë” etj.
“Financiarizimi i ekonomisë” është një proces që e ka zanafillën e tij në historinë dhe zhvillimin e kapitalizmit. Ai influencon veçanërisht dy elemente të rëndësishme: mënyrat dhe instrumentet e rregullimit të ekonomisë në kërkim të përgjigjes për pyetjen se “cilat janë institucionet që strukturojnë raportet ekonomike?”; dhe logjikën e akumulimit kapitalist në kërkim të përgjigjes se “cilat janë rrugët dhe mënyrat e riprodhimit të kapitalit?”. Në fazën e tij industriale, kryesisht në shek. XVIII-XIX, kapitalizmi mbështetej pothuajse tërësisht në ekonominë reale dhe sektorin prodhues. Kapitali investohej kryesisht në investimet prodhuese, d.m.th., atje ku ekzistonte mundësia e shtimit të kapaciteteve prodhuese, të tilla si: ndërtimi i uzinave të reja, blerja e makinerive më moderne, ndërtimi i hekurudhave etj. Në këtë rast, rreziqet e dështimit të kapitaleve janë të vogla dhe të kontrolluara.
“Logjika financiare” është krejtësisht gjë tjetër. Kapitali nuk ka nevojë të kalojë nëpërmjet ekonomisë reale apo prodhimit për t’u shumëfishuar apo për të qenë rentabël. Për të qenë eficient dhe riprodhues, kapitalit i mjafton vetëm qarkullimi në tregjet monetare e financiare. Spekulimi financiar bëhet faktori kryesor që shton vlerën e aktiveve financiare. Zotërimi i një aktivi financiar nënkupton zotërimin e të drejtës për një të ardhur financiare në të ardhmen, vlera e së cilës krijohet thjesht nga fluktuacionet e këtij aktivi që gjenerohen nga spekulimet e llojeve dhe natyrave të ndryshme. Krahasuar me “investimet prodhuese” dhe ato në sektorët realë të ekonomisë, fitimet në tregjet monetare dhe financiare janë më të larta, por nga ana tjetër, risku i aktiveve financiare është gjithashtu shumë më i lartë, pasi vlera e tyre varet ndjeshëm nga besimi apo dyshimet që kanë aktorët e ndryshëm ekonomikë ndaj tij.
Kur u shfaq fenomeni i financiarizimit të ekonomisë?
Fillimi i dominimit të “kohës financiare” dhe rritja e tregjeve financiare është rezultat i një vendimi me natyrë politike: vendimit të Presidentit të SHBA Richard Nixon të 18 dhjetorit të vitit 1971 në konferencën e Washingtonit në Smithsonian Institute, për të ndërprerë konvertimin e dollarit amerikan në ar duke i dhënë fund Marrëveshjes së Bretton Woods të vitit 1944, e cila kishte hedhur bazat për krijimin e sistemit monetar ndërkombëtar. Ky sistem bazohej në konvertibilitetin në ar të monedhës kryesore të botës, dollarit amerikan me përqindje këmbimi fikse, ndërkohë që mbas vendimit të Presidentit Nixon, norma e këmbimit të monedhave në treg u përcaktua nga raportet ndërmjet kërkesës dhe ofertës së çdo monedhe në tregjet monetare e financiare, pra me një normë këmbimi të luhatshme. E gjithë kjo u shoqërua edhe me një dukuri tjetër të rëndësishme. Gjatë viteve 1980–1990 pati një zgjerim të jashtëzakonshëm në drejtim të liberalizimit të përqindjeve të interesit. Shtetet dhe qeveritë kaluan nga modeli i financimit të deficiteve të tyre nëpërmjet emetimit monetar, në financimin e tyre nëpërmjet tregjeve financiare dhe emetimit të obligacioneve. Kjo bëri që edhe përqindjet e interesave të aplikuara për çdo vend apo ekonomi të dhënë, të përcaktohen nga raporti kërkesë-ofertë i titujve të obligacioneve.
Në kushtet kur përqindja e këmbimit korrespondon me çmimin e monedhave dhe përqindja e interesit është çmimi i përdorimit të saj (ose çmimi i huadhënies), mund të thuhet se në këtë sistem të ri botëror të liberalizuar, çmimet e aktiveve financiare u bënë gjithnjë e më shumë të luhatshme e pa stabilizuara duke qenë nën ndikimin e “spekulimeve”. Në përgjigje të kësaj situate plot paqartësi dhe risk, institucionet financiare krijuan produkte të reja financiare të destinuara për mbulimin e riskut të lidhur me variacionin e vlerës së aktiveve, si dhe transformimin e borxheve në aktivë financiarë, proces i njohur me emrin “titullizim”. Ky inovacion financiar, i binjakëzuar me fenomenin e globalizimit të shpejtë të tregjeve financiare stimuloi akoma më shumë rritjen e fenomenit të spekulimit, dhe për pasojë, krijoi akoma më shumë paqartësi e rrezik destabiliteti.
Kjo hipertropi e sektorit financiar, ose e thënë ndryshe, financiarizim shumë i madh eksesiv i tij në raport me sektorë të tjerë të ekonomisë, jo vetëm që ndryshoi natyrën dhe strukturën e mjaft institucioneve financiare e bankare, por pati dhe vazhdon të ketë pasoja direkte edhe në ekonominë reale. Sfida kryesore qëndron në fenomenin e krijimit dhe shpërthimit të flluskave financiare, pasojë e spekulimeve me disa prej kategorive kryesore të aktiveve financiare. Shpërthimi i flluskave financiare rrezikon paralizimin e tregut të kreditit dhe në një fazë të dytë, paralizimin e ekonomisë reale. Kriza financiare globale e vitit 2008 e kishte zanafillën e saj pikërisht nga shpërthimi i flluskës të tregut të pasurive të patundshme, së një prej aktiveve financiare të rëndësishme si produktet financiare derivative të kredive hipotekore.
Financa – një superfuqi e re sfiduese dhe konkurruese.
Financiarizimi i ekonomisë po shfaqet çdo ditë e më tepër në pushtetin dhe forcën e pakufishme të aktorëve financiarë në ekonomi, te kapaciteti i tyre për të zotëruar apo disponuar kapitale të jashtëzakonshme me përdorimin e të cilave krijojnë fitime kolosale, megjithëse shpesh, këta “superaktorë” dhe strategjitë e tyre të sofistikuara nuk njihen sa duhet. Le të evidentojmë konkretisht disa prej tyre që aktualisht zotërojnë, menaxhojnë aktive financiare kolosale prej dhjetëra mijërash miliardë dollarësh amerikanë: hedge funds; private equity funds; sovereign funds; SPE-special-purpose entity, SPV-special-purpose vehicle, FVC- financial vehicle corporation, ABS- asset-backed security; ABCP-Asset-backed commercial paper; CDO- Collateralized Debt Obligation; MBS – mortgage-backed security; SICAR-Investment company in risk capital; open-ended fund; Closed-end fund; ETJ etj. Shifrat e përmasave gjigante financiare dhe forca e tyre në tregjet financiare e monetare janë evidente.
Këto superfuqi financiare të 2-3 dekadave të fundit kanë bërë që bankat tradicionale – me gjithë përfshirjen e tyre gjithnjë e më të madhe në këtë treg – të mos jenë më kanali i vetëm ekskluziv i financimit të ekonomisë. Përtej elementeve pozitive të padiskutueshme që paraqesin këta “aktorë të rinj financiarë” për funksionimin dhe eficiencën e tregjeve financiare, si reduktimi i risqeve bankare falë instrumenteve të transferimit të riskut që ato disponojnë; optimizimin e administrimit financiar të kapitaleve të ndryshme; lehtësimi dhe komplementariteti i kreditit bankar, krijimin e sipërmarrjeve të reja, sidomos ato të lidhura me kërkim-zhvillimin, teknologjitë e reja dhe start up, mobilizimit të shpejtë të kapitaleve dhe fondeve të lira jashtë sistemit bankar; mobilizimi i fondeve të rëndësishme për realizimin e investimeve afatgjata etj., aktiviteti i tyre është i lidhur me një sërë vështirësish e pikëpyetjesh.
Ndër vështirësitë më të rëndësishme përmendim: vështirësitë e kuptimit dhe interpretimit të strategjive të tyre të cilat kërkojnë kompetenca të reja cilësore; vështirësitë e informacioneve sa më transparente për funksionimin e tyre, aq më tepër që një pjesë e madhe janë të regjistruara në qendra offshore; zbatimi i të ashtuquajturave “shitje në të bardhë”, që nënkupton shitjen e aseteve apo aktiveve financiare që nuk i disponon; zbatimin sistematik të praktikave të levave financiare “leverage” të cilat e vështirësojnë kontrollin dhe modifikimin e likuiditeteve bankare; rreziqet e krizave sistemike në tregjet specifike të këtyre aktorëve të rinj financiarë etj.
Si ta menaxhojmë më mirë “financiarizimin e ekonomisë’?
Një nga shqetësimet dhe debatet më të mëdha aktuale ka të bëjë me përgjigjen e pyetjes se “cilat janë pasojat e financiarizimit të ekonomisë kundrejt ekonomisë jofinanciare”? Zgjerimi i vazhdueshëm i financiarizimit kërkon që sektori financiar të krijojë vazhdimisht para nëpërmjet shtimit të kredisë dhe transformimit të flukseve të parasë në aktive financiare, si p.sh., rasti i transformimit të borxheve të ndryshme në tituj financiarë të tregtueshëm. Në këtë sens, të konsumosh, të kursesh, të punosh, të studiosh, të përfitosh shërbime mjekësore, të drejtosh një sipërmarrje, të investosh etj., janë të gjitha realitete që kanë një tendencë të fortë financiarizimi.
“Ekonomia reale”– prodhimi, konsumi, paga, kursimet – dhe flukset e parave të lidhura direkt më të, po dominohen gjithnjë e më tepër nga financa dhe logjika e financiarizimit: sipërmarrjet po financohen më shumë nga tregjet financiare dhe jo nga bankat tregtare; firmat dhe kompanitë e kuotuara në bursë po orientohen drejt kërkesave për rritjen e vlerës së aksioneve; punonjësit janë të prirur më shumë drejt investimeve në tregjet financiare dhe bursat; kontributet për pensionet po orientohen drejt kursimeve të individualizuara apo kapitalizimit të pensioneve; konsumi dhe rritja ekonomike po mbështetet gjithnjë e më shumë te krediti etj. Financiarizimi i ekonomisë po ndikon pozitivisht për zgjerimin dhe rritjen ekonomike, por nga ana tjetër, po e bën atë më delikate dhe të ekspozuar nga risqe të shumta, të njohura dhe të panjohura.
Mbas “depresionit të madh” të shpërthyer në vitin 1929 dhe krizës ekonomike globale të viteve 1930, qeveritë e mjaft vendeve të botës të prekura nga kjo krizë i përqendruan politikat dhe përpjekjet e tyre për përballimin e pasojave dhe daljen nga kriza në “kontrollin dhe kufizimin e pushtetit të aktorëve të mëdhenj financiarë” duke zbatuar ligje e rregulla shtrënguese kundrejt aktivitetit të tyre. Ky rregullim me natyrë politike i “pushtetit financiar” u mbështet në teorinë dhe filozofinë keynesianiste të “asfiksimit të rentierëve dhe zbehjes së parazitizmit financiar”. Kriza globale financiare e viteve 2008-2014 e shkaktuar nga shpërthimi i flluskës financiare të subprimes dhe derivativëve të shumtë financiarë, në vend të filozofisë së “darwinizmit financiar” apo “asfiksimit të rentierëve financiarë”, u trajtua në logjikën e konceptit “to big to fail”. Qeveritë dhe Bankat Qendrore, përveç forcimit të rregullave të mbikëqyrjes dhe kontrollit mbi këta “aktorë gjigandë financiarë”, ndërhynë në mënyrë masive në mbështetje të tregjeve financiare dhe monetare për të mos lejuar bllokimin apo tronditjet shkatërruese të tyre. Pasoja më direkte e një politike të tillë mbështetëse ishte shfaqja me përmasa të mëdha e “krizës së borxheve publike”, fenomen i panjohur më parë në këto përmasa.
Debatet dhe sugjerimet për politikat dhe masat më eficiente për transparencën dhe kontrollin më të mirë të “financiarizimit të ekonomisë” janë më shumë se kurrë në rend të ditës. Gjithnjë brenda dilemës: si mund të njihet, kontrollohet dhe disiplinohet më mirë fenomeni i financiarizimit për të eliminuar daljen nga kontrolli publik dhe risqet sistemike, ndërkohë që zhvillimi i vazhdueshëm i tij është një nga faktorët bazë të zhvillimit ekonomik e social të ekonomisë botërore.
