“Puna shpirtërore ka qenë gjithmonë gëzimi më i kulluar dhe liria personale, mirësia më e madhe e kësaj toke” – Stefan Cvajg
Ese nga Namik Selmani
Në kohën ku jemi bërë të tërë që nga fëmijët deri te më të moshuarit, robër, viktima, heronj të celularit e të gjithë objekteve elektronike që e kanë bërë botën në fshat të vogël. ai, i madhi, i papërsëritshmi, njeriu që matet vetëm me veten, Mjeshtri i Mjeshtërve dhimbjemadhi, fjalëmençuri, sfidanti Stefan Cvajgu kujtohet e do të kujtohet. Ai bashkë me atë që shkruante, ishte edhe mbteti edhe “rob” i letrave. Në Mbretërinë e Letrës së Bardhë kalonte si sfidant në udhëkryqet e jetës. 13 vjet letra të dërguara nga një zonjë sqimatare si Frederika që kishte edhe dy vajza me ish-burrin e saj, me të cilin ishte divorcuar, do ta bënin që ai të kurorëzonte dashurinë në një martesë. Letra përherë. Letra për botuesit, për miqtë Për të ardhur deri te Kryeletra që do ta shkruante një ditë para vetëvrasjes së tij atje në Brazilin e bukur që do ta quante “Parajsa e së ardhmes“ në tokë Mbase edhe nuk ishte plotësisht kështu atëherë dhe tani, por ai po linte një Evropë të djegur në tymin e luftës. Po linte një Hitler që vriste me miliona vetë dhe ndiqte hap më hap, frymë më frymë, emër për emër çdo ebre që kishte Evropa. Biografët tregonin se ai kishte edhe vetë mendimin se Hitleri ishte armiku numër një edhe për të.
E betejën më të madhe ballë për ballë me vetë Hitlerin ai do ta bënte krah mikut të tij Rikard Shtraus. Në reklamat e premierës së operas së tij që do të shfaqej në Vjenë, Shtrausi i madh kishte shënuar emrin e Cvajgut. Dhe kishte ardhur urdhri i Hitlerit që as nuk e mendonte se dikush qoftë edhe një idhull muzikor i kohës e i kohërave që do të vinin, do ta sfidonte.
Urdhër “ TË HIQET EMRI I CVAJGUT! Shtrausi ishte më i madhi i kohës së tij në Austri e në mbarë Evropën. Kishte kurorën e një mjeshtri të madh të operas. Ai nuk pranoi dhe Hitleri që i donte operat sa dhe pushkët, nuk shkoi në atë natë premiere. Pas tre vitesh e nxorri jasht skene operan me një urdhër të veçantë
“ Gunga” e ebreut do ta ndiqte në jetë, në vepra . Shpesh veprat e tij kishin këtë luftë të dukshme dhe të padukshme. Pasi kishte marrë një diplomë më të lartë për Letërsi e Arte të Bukura dhe Doktoraturën në këtë fushë, ai lëviz në vende të tjera. Do studime të tjera që ia jep Franca Gjermania Anglia.
Dhe kur ishte vetëm 27 vjeç ai hodhi idenë e EVROPËS SË BASHKUAR.
Para se të shkonte në qytete të shumta të botës bashkë me kulturën e leximit, të studimit, sharmin ebre të marrë nga babai tekstilist dhe Ina italiane që e kishte lidhur jetën me bankat, kishte brenda vetës tinguj valsesh, aromë lulesh, hijen sa të rëndë dhe kaq të shumëpëlqyer të shtetit austriak. Kishte hijen e rëndë të arkivave që ai nuk do i largohej kurrë në jetë kudo që të shkonte. Që para Luftës së Parë Botërore, kishte pasur koleksione private dorëshkrimesh dhe librash të vjetër nga letërsia e nga muzika, derisa ia konfiskuan nazistët kur erdhën në pushtet. Mbase do të ketë ketë qenë pjesë e një kërkese e një lutjeje gjithë mirësjellje, gjithë përulje që në vitet ‘20 kur kryetari i bashkisë së Vjenës i kishin ngrirë dhe zogjtë në qiellin e murrëtyer nga bora.
E pra, iu kishte bërë bashkëqytetarëve të vet që në një dimër të egër që po bënte të hapnin dritaret dhe të strehonin për disa ditë zogjtë e Vjenës që mund të ngrinin nga ngirca rebele që kishte sjellë ai dimër. Dje ata e bënë si mos më mirë dhe me thërrimet e bukës i mbajtën si njerëz të shtëpisë banorët e qiellit.. Mes tyre do të ketë qenë dhe Stefan Shkrimtari. Qielli i Vjenës nuk mund të ishte i bukur dhe i ngrohtë pa zogjtë e tij. Dhe këtë urdhër do ta jepte secili qytetar vjenez që do të ishte ulur në poltronin e kryebashkiakut. Urdhër të tillë mund të sajonte vetëm kultura austriake, së cilës i përkiste dhe i përulej gjithë fisnikëri Stefan Cvajgu. Faleminderit, njeri i mençur Stefan Cvajg që i dhe mendje edhe politikanëve që vinin më pas!
Ishte i pajisur me sa e sa gjuhë të huaja . Dinte gjuhët bazë të botës, por edhe ebraishten, latinishten e vjetër dhe greqishten e vjetër.
Cvajgu në udhë e krijimtarisë e nisi si poet. Poet. Fjala e tij i bën ziliqarë të gjithë poetët klasikë dhe modernë të të gjthë kohërave se çdo fjalë e tij është kaq poetike, se fjala e tij në atë rrëfim meditative e ka një filozofi poetike që të josh ta lexosh ta rilexosh atë dhe të thuash: Ja, mjeshtri që doja ta kisha në ditënetët e paprekura! Fjala për Stefan Cvajgun është e vakët për atë që ai na la.
Dhe ishte i tejmbushur me rrëfimet e mençura ai.
Se ai kishte jo burime, por gurra ku ushqehej dhe përherë bënte sfida që edhe sot bota as i afrohet dot për atë që bëri që shkroi, që ideoi, qoftë edhe më vetëvrasjen e tij që nuk ishte thjesht një lloj përuljeje daj së keqes, po të një Kontrate që ai e bënte më parajsën që i takonte në gjallje e në pasgjalljen e vet të trishtuar. Jetoi 61 vjet e, kur u nda, na mbeti në sy me flokët e tij edne të zinj, me një kollaro spitullaqe, me një kostum që e tregon mjaft të kulturuar.
Nëse si shtëpi Botuese e ke pak të boshatisir kasafortën me para, vrapo të ribotosh Cvajgun . Novelat e tij, romanet e monografitë për Mari Stjuartin, Maria Antonetën, Toltsoin, Dostojevskin, Dikensin, Magelanin janë thesare letrare. Sa shumë larg janë personazhet e tij, po çadra e fjalëve te tij të mençura krijonte një Evropë kulturore.
Diku kam lexuar se Shtëpitë Botuese në Shqipëri e kanë nën mëngë atë kur duan para, se ai është shumë herë goditës me atë që ka shkruar. E dini ju se ai ka bërë një vepër të rrallë për Luftën Civile të Amerikës? Mësoni këtë gjë e besoni se ai ishte për një botë pa pasaporta e dogana, edhe pse që në gjallje atij iu vesh Miti i Ndëshkimit si bir i nje ebreu. Natyrisht ishte edhe për një botë pa luftra. Dhe njohu Shën Petërburgun, Njy Jorkun, Londrën, Salsburgun.
Kudo pa me sytë e mençurisë, por dhe të dhimbjes. Pa dyshim dhe të dashurisë. Dashuri që e derdhi në librat e tij, ashtu si dhe në jetën e tij ishin aq të fuqishme, mbrësëlënëse, por dhe vrastare, E pa dashurinë në të gjithë sinorët e sahj që nga ato më të bukurat më të lulëzuarat, deri tea to më të dhimbshmet e saj. Shumë herë personazhet e tij të zhgënjyer nga realiteti evropian vrisnin veten.
Mos po bënte me këto vepra preludin e dhimbshëm, makabër të jetës së tij dhe ku? Në Brazilin që ai e quante “parajsa mbi tokë”. Dhe në një moshë ende të re për të shkruar jo 40 vite, por shumë më tepër. Kishte nisur që në moshën 20 vjeç të botonte.
Vepra e parë e Cvajg ishte përmbledhja poetike ‘Litarë të argjendtë’ (Silberne Saiten) e cila u botua në vitin 1901 kur ai ishte vetëm 20 vjeç
Më tej e bëri këtë gjë edhe për 40 vite të tjera. Dhe veprat e tij bënë në vitet 20-30që ai të ishte KAPITENI FITIMTAR I SHKRONJAVE
Letra e padërguar do të ishte ajo e shkruar nga Brazili. Kuptohet pas asaj dhimbjeje të vetëvrasjes që na la për veten dhe për mikeshën e tij të dashur që ishte sekretarja e tij 27 vjet më e re se ai.
Në këtë universializëm të veprës së tij përnjëherë më shkon mendja te një binom “Cvajgu dhe Shqipëria” Se përtej asaj kurore që një shkrimtar qoftë austriak, gjerman, amerikan, rus, italian apo dhe ebre dhe shqiptar, është dhe lidhja shpirtërore që ti krijon me të. Është ai Kod letrar që në letërsi e në art e quajmë universializëm. Një kartë që e kanë poetë, dramaturgë, romancierë, regjisorë aktorë që i njeh mbarë bota oër dobinë që i japin kulturës se të gjithë kombeve.
Se, në fund të fundit, bre, të gjithë e bluajnë fjalën në mullirin e tyre, në atë të kulturës së kombit të tyre. Sa shqiptar ishte Cvajgu ose, më saktë, Stefan Cvajgu??
Po e quaj një peng shpirtëror që në tërë atë rrugëtim njerëzor, poetik, shkronjor që ai bëri në mbi 20 vite, nuk shkeli në Shqipëri. Do të krijonte një faqe të re në historinë e jetës së tij.
Po ai u bë : “shqiptar” dhe më vjen mirë që “shqiptar” atë e bëri një kryeshqiptar i skenës, një kurorëndritur i skenës botërore të viteve 20 kur edhe ai shkqente kudo kudo.
Njohu Aleksandër Moisiun. Të dy prijatarë kulture në skenë e në libra.
Shqiptari e thotë se miqësia dhe krushqia ngjet pa bëhet. Dhe letra e Cvajgut do ta shënonte në çetelet e kujtesës këtë miqësi. Se që në gjallje ata kishin kaluar kufinjtë e kombeve të tyre dhe ishin bërë artistë të Botës së Madhe
Dhe portretin e tij ai e bën ashtu si shkruan vetë Cvajgu. Cvajgu si Cvajgu. “Por natyrisht që e prita me gëzim, sepse e doja vërtet si vëlla atë njeri të zjarrtë e të përzemërt…. Shekulli ynë ishte në të hyrë, kur në skenën gjermane u dëgjua për herë të parë zëri i aktorit të panjohur; ishim në pritje të diçkaje të madhe, sepse ai zë nuk ishte si zërat e tjerë, në të kumbonin nota të reja, magjepsëse, origjinale, të tilla që të mbeteshin të paharruara në kujtesë po t’i dëgjoje qoftë edhe një herë të vetme. Zëri i tij ishte më harmonik, më depërtues, më melodioz, më i butë se zërat gjermanë, në të spikaste melodioziteti i ngrohtë, plot diell…” “Kush pati fatin e lumtur ta njihte nga afër, e di se gjëja që bënte më me pasion Aleksandër Moisiu ishin diskutimet dhe debatet për temat filozofiko-morale. Debatet e nxehta për këto tema nuk i harroj kurrë. Ku jeni, o netë të gjata, kur rrinim tok me të, me mikun tim të shpirtit, me më të shtrenjtin e miqve, dhe ai merrte zjarr, jepte e merrte si dinte ai për çështje të filozofisë e të moralit! Sa mrekullisht bukur i rridhte gjuha, që i shprehte mendime të thella, sa me hijeshi dhe me madhështi krejt shpenguar…”
Fjala e Mjeshtrit nuk ka nevojë për koment. Më vjen mirë që këto fjalë ai i thotë për një shqiptar të mirë që po krenonte veten dhe kombin e tij. Po krenonte edhe Kavajën e tij.
Ai nuk e preku atë MREKULLI SHQIPTARE ME EBRENJTË. Në vitet e luftës asnjë ebre nuk u vra në tokën tonë. E ai, po të ishte gjallë do ta bënte një kryenovelë për këtë pritje se edhe ai ishte human përmbi humanë
Në qytetin e Beratit ka disa kohë që është hapur një Muze për Ebrenjtë që e ka emrin “SOLLOMON: e ka hapur një Simon Vrusho, një poet një shkrimtar që natyrisht e njeh mirë Cvajgun dhe librat e tij. Në një farë mënyre, edhe atje është fryma e mençurisë e bashkëpunimit e sakrificës, e të së ardhmes.
Cvajgu ishte takuar edhe me intelektualin e shquar shqiptar Aleks Buda gjë që tregohet nga vajza e tij Tatiana Haxhimihalit, por që për fat të keq nuk ka lënë një letër të tillë për të.
Dhe më tej vjen surpriza e radhës. Ajo shqiptare. Në kohën që Cvajgu botohej në Evropë sqimatarët shqiptarë nisën ta botonin edh në Shqipëri
Duke mbajtur parasysh anën kronologjike të botimit të veprave të Cvajgut, sipas të dhënave të Shtëpisë botuese “Argeta-LMG”, botimi i parë nga krijimtaria e Cvajgut është bërë në vitin 1939 te “Gazeta e Korçës” e datave 28 dhe 30 janar, duke vazhduar pastaj në muajin shkurt me pjesë nga novela “Dashuria e guvernantes”, Mbase në letrat e padërguara do të ishte edhe një letër për një shqiptar tjetër që ai do ta njihte në rrugët e Austrisë, të Gjermanisë apo dhe të Brazilit.
Personazhet e Cvajgut janë në përgjithësi nga shtresat e larta të shoqërisë austriake, nuk kanë nevojë të luftojnë për jetën ose për të mbijetuar dhe nuk vuajnë nga uria ose nga hallet e tjera materiale. Njerëzit në novelat e Cvajgut janë shkrimtarë, profesorë, mjekë, zyrtarë të lartë, oficerë, etj. Duket se Cvajgu i ka çliruar me qëllim nga këto brenga, në mënyrë që të përqëndrohet në gjendjen shpirtërore të personazheve. Ç’është e vërteta, personazhet e tij kanë karakteristika morale, mendore, fizike, emocionale dhe shpirtërore, ndonëse një numër i madh syresh kanë ndonjë traumë shpirtërore të shkaktuar prej ndonjë padrejtësie shoqërore Mund të mos keni në duar lule për Cvajgun. Është larg Brazili. Po përherë lexojeni. Shumë herë. Ai është larg në vend e në kohë. Shumë larg. Po Cvajgu është pranë me mesazhet që sjell, me fjalën-Çudi që na jep të drejtën që ta quajmë MJESHTRI I MJESHTRAVE
Jo më pak ai ishte dhe mjeshtër i dramave. U botua në Zvicër, drama e tij kundër luftës, titulluar ‘Jeremiah’, të cilën ai e shkroi në vitin 1917 kur ishte ushtar. Kjo dramë frymëzohej nga Lufta e Parë Botërore dhe u luajt për herë të parë në Nju Jork në vitin 1939. Cvajg shkroi dhe drama të tjera si ‘Tersites’ në 1907, një tragjedi e shkruar në vargje të lira.
Ka shkruar dramën ‘Jetë në det’ (Das Hause Am Meer) në 1912, tek e cila pasqyrohej Lufta Civile në Amerikë. “Novela e shahut”, “Fusheja”, : Pështjellim ndjenjash” “24 orë nga jeta e një gruaje” dhe “Letra e një të panjohure” – janë modele të të shkruarit për miliona lexues në botë. Kudo miq, miq letrash që shpesh herë e kishin miqësinë me letrat që ai ua
dërgonte dhe që merrte prej tyre. Kohë letrash ishte! Dhe këta miq ishin nga vendet që ai kishte vizituar. në Francë, në Zvicër, në Amerikën Veriore dhe Jugore, në Rusi etj. Madje Rusinë e pati quajtur “atdheu im i dytë” Më vjen keq që në programet e letërsisë në shkollat e mesme ky shkrimtar nuk zë vendin e tij. Nuk njihet nuk lexohet. Të paktën të kishte një antologji plotësuese e që nxënësit të njihnin një ose dy novela të tij.
Ej, ju lexues të njohur e të panjohur. Ju lëçitës që shumë kohë nga koha e ditës, ua merr dhe kronika. Në këtë ritëm që na e ka dhënë dhe politika e ditës kujtohuni pak për datën. 22 shkurt. Një muaj pak i ftohtë. Ju që keni lexuar klasikë e antikë, haike dhe tercina. Libra që numërohen me miliona në botë për botimet e tyre. Kujtohuni se në vitin 1942 mbylli sytë në Brazilin e largët Mjeshtri i Mjeshtrave Stefan Cvajg. Me urdhër të diktatorit brazilian Getulio Vargas, shpenzimet e varrimit të Cvajgu u paguan nga shteti. Një ditë para se të vriste veten, Cvajgu dërgoi në shtyp librin ‘Bota e së djeshmes’,
Ishte larg atdheut, larg Evropës e mbase e kishte të sigurtë që gijotina naziste, prej nga iku një ditë, nuk do ta godiste fizikisht. Edhe pse ai e kishte siguruar në gjallje kujtesën më shumë se diktatorët e kohërave. Kushdo që më pyet për autorin tim më të preferuar, unë do të thoja me zë të lartë Ai dhe vetëm Ai. Cvajgu mjeshtër që të bën mjeshtër të rrëfimin e tij kaq të thyeshëm, mjaft që ta shohësh me sytë e shpirtit të tij të madh. Që të lexosh meditimin.
Shihni pak portretet e tij! Shikoni jetën e Maria Antonetës në penën e tij psikologjike! Janë nga gjithë bota personazhet që ai zgjedh. Proza e shkëlqyer e Cvajgut i bëjnë historitë e vjetra të ëmbla e të freskëta dhe kur e tërë drama rrënohet, edhe jashtëzakonisht të trishtueshme.
O zot, sa shumë detaje historike, psikologjike, që lidh fjala e tij e artë.
E përktheu masivisht Brazili, pa harruar se atje ai kishte shkuar me shkollimin e tij ai austriak, ebre, gjerman, francez. Dhe dihet nga të gjithë se shumë herë shkronja e mësuar të bën me atdhe të dytë. Me një atdhe që nuk ka nevojë ta artikulosh në pasaporta, në dogana, në kuvende bote, në prag të kampeve të internimit. Jo, Cvajgu ishte Cvajgu, me kulturën e rrëfimit. Do të kujtoja sot një detaj nga libri për Leon Tolstoi. Ka shkruar dhe të Dostojevskit. Kur i vdes e ëma Tolstoit, thotë Cvajgu, Tostoi mbyllet brenda. Gati murgërohet. I kujtohen se si në shekullin XVII komandantët e ushtrive të kohës në Spanjë u mësonin me vdekjen, me guximin ata në një formë të çuditshme. Shkonin nga shkonin dhe në darkë flinin të gjithë në arkivolë. ku vdekja ishte pranë dhe larg.
Mund të mos keni në duar lule për Cvajgun. Është larg Brazili. Përherë lexojeni. Shumë herë. Në këtë botë tollovitëse sikur është më pranë nesh. Pa zhurmë shesh edhe ne sikur bëhemi sozi e presonazheve të tij. Ai është larg në vend e në kohë. Shumë larg. Po Cvajgu është pranë me mesazhet që sjell, me fjalën-Çudi që na jep të drejtën që ta quajmë MJESHTRI I MJESHTRAVE
Dhe si një kurorë nekrologji vjen tek ne në kohë në të gjithë gjuhët ajo letra e Cvajgut. Mos është vallë përtej veprave testameti i asaj që na la pa thënë Mjeshtri? Koha ka gjykuar në këto gati 8 dekada forcën e fjalës. Koha ka gjykuar ato që la në letrën e bardhë. Dhe duket se kjo letër e dërguar drejt botës në një çast të dhimbshëm për të gjithë , është nekrologjia më e veçantë që ai po ia bënte vetes. Shkëputni një fjali të tij “Por pas gjashtëdhjetë vjetësh nevojiten forca të veçanta për të filluar edhe njëherë nga e para”
Ja teksti i letrës
…..Përpara se të ndahem nga jeta me vullnet të lirë dhe me mendje të kthjellët, shtyhem të përmbush një detyrë të fundit: të falënderoj nga zemra këtë vend të mrekullueshëm, Brazilin, që më dha mua dhe punës sime një pushim shumë të mirë e mikpritës. Nga dita në ditë kam mësuar ta dashuroj më shumë këtë vend dhe askund nuk do ta kisha rindërtuar më me dëshirë jetën nga e para, pasi për mua bota e gjuhës sime ka perënduar dhe atdheu im shpirtëror, Evropa, po shkatërron vetveten. Kurse forcat e mia janë dërrmuar nga vitet e gjata të shtegtimit nëpër botë. Kështu që më duket e drejtë ta mbyll në kohën e duhur dhe me një qëndrim të drejtë një jetë, për të cilën puna shpirtërore ka qenë gjithmonë gëzimi më i kulluar dhe liria personale, mirësia më e madhe e kësaj toke. Përshëndes të gjithë miqtë e mi! Uroj që ata të kenë fatin të shohin përskuqjen e agimit pas natës së gjatë! Unë, si shumë i paduruar që jam po u paraprij!”
Stefan Cvajg..
Mbeti letra si gjykim për atë që bëri dhe që nuk mundi të bënte më tej. Ai, Mjeshtri i Mjeshtërve, mbeti rob i letrave që ia shkruante shpirti dhe mendja e tij që ishte sozi e universit letrar , njerëzor ku ai na futi. Dhe kjo ndodh rrallë në jetë. Shumë rrallë.
Boston, 28 korrik 2018
