1936-2002 (Profesor i Filologjisë Klasike, Harvard)
Përktheu nga anglishtja Elvis Zaimi
Nga Antikiteti deri në ditët tona, zëri i çjerrë dhe piskama e mprehtë e lëshuar në vajet e grave gjatë riteve mortore ka pasur një marrëdhënie të dykuptimtë me pjesën tjetër të shoqërisë. E qara e grave e ndihmon të vdekurin të bëjë kapërcimin e duhur nga bota e të gjallëve në botën tjetër, por njëkohësisht perceptohet edhe si burim i dhunës emocionale dhe çrregullimeve të shkaktuara nga shprehja e zemëratës. Ajo, në thirrjen e saj për hakmarrje, i asociohet një lloj shpërthimi të pakontrollueshëm të emocioneve të rrëmbyeshme dhe shqetësuese, të ngjashme me marrëzinë Dionisiake të Maenadave, sepse mund të sjellë një cikël të pakontrollueshëm dhe të paparashikueshëm hakmarrjesh (vendetta), si ato që shohim tek Elektra e Sofokliut, apo në disa praktika zakonore gjakmarrjeje të zonave të thella të Greqisë moderne.
Kontrolli i kësaj energjie negative ishte një shqetësim i vazhdueshëm për shoqërinë e lashtë greke, dhe është një subjekt që ndeshet përsëritshëm në artin e tragjedisë greke. Shumë qytete të Greqisë antike i
mbanin nën vëzhgim dhe mbikëqyrje ritualet femërore të funeraleve. Në Athinë, sipas Plutarkut, Soloni vendosi ligje që synonin të kontrollonin “cilësinë e shfrenuar dhe që shkakton trazira” në mënyrën sesi kryheshin këto vajtime, duke ndaluar i rrahjet e gjoksit dhe kujën në funerale. Ndërkohë, në tragjeditë gjejmë të shfaqura dy strategji për kontrollin e kësaj energjie negative; transformimin e zërave femërorë në forma të pranueshme për qytetërimin, dhe shtypjen e tyre nga autoriteti mashkullor.Rasti i parë ilustrohet nga fundi I tragjedisë Orestia të Eskilit, në të cilin bindja e Perëndeshës Athina i transformon mallkimet e Erinive në himne bekimi (Eumenidet 778-1047). Në një masë më të vogël, Oda Pythiane e dymbëdhjetë e Pindarit, na tregon sesi Athinaja, duke dëgjuar vajin rënkues dhe me kujë të dy Gorgonave, mbi motrën e tyre Meduzën, shpiku prej tij këngën me emocione valëzuese që flladitnin shpirtin-e njohur si “melodia shumë-kokëshe” në festivalin Pythian të Apolonit.
Strategjinë e shtypjes (dhe dështimin e saj) e shohim të vënë në veprim tek Antigona e Sofokliut. Megjithëse konflikti dramaturgjik ka në qendër një çështje më madhore, atë të ndalimit të varrosjes të vëllait tradhtar Polinikut, ai përfshin gjithashtu edhe një formë të veçantë të vajtimeve të funeraleve, vetë Antigonën, të kapur në aktin sfidues dhe kryengritës të vajtimit mbi kufomën e të vëllait, të krahasuar nga Sofokliu me atë të një zogut nënë, që kur kthehet në folenë e vet e gjen atë të zbrazët, sepse zokthit e vegjël ia kanë grabitur (422-428).E qara e një zogu, shpesh e një bilbili, është një figurë e lashtë artistike e përdorur për vajtimin femëror. Me gjasë, përdorimi i saj si figurë letrare është mënyra e parashtrimit dhe formulimit të një ndjenje që nxjerr nga shpirti emocione intensive, të cilat I kanë rrënjët e tyre në egërsinë e natyrës, dhe shtrihen përtej diskutimit me të cilin është e familjarizuar raca njerëzore.
Kreoni ishte përpjekur ta izolonte polisin (qytetin e Tebës) si të ishte një mbretëri autonome, ku sjellja njerëzore kontrollohej nga arsyeja, por shpallja prej tij e Tebës si një hapësirë ekskluzivisht qytetare, merr goditjen asgjësuese në çastin kur shortari Tireze i shpall pasojat që e presin nga lënia pas dore e ritualeve mortore. Në leximin e vullnetit të zotave në lëvizjet e zogjve në ajër, dhe në flakët përreth trupave të të vrarëve në altar (998-1032), shortari Tireze i shpjegon Kreonit lidhjen ndërmjet brendësisë së shtëpisë së tij, hapësirës kozmike të qiellit, dhe asaj nëntokësore. Kur Kreoni këmbëngul në kundërshtimin e tij mosbesues, Tirezeu i shpalos ndërlidhjet mes bashkësisë njerëzore dhe botëve të natyrshme dhe mbinatyrshme, në një formë akoma më kërcënuese (1064-1071).
“Dije këtë mirë, se nuk ke për ti plotësuar shumë harqe të ciklit nga gara e ditëve të këtij dielli, pa shpaguar çdo kufomë me një kufomë tjetër, një nga të cilat do të jetë e fëmijve nga mishi e gjaku yt, i cili do të japë jetën, sepse flake dhe mbylle një të gjallë të mbitokës në banesën çnderuese të një varri, dhe se mban të pakallur mbi dhe, një që zotat e duan nën dhe, duke i mohuar një kufome pjesën e saj të nderit, duke e lënë pa ritet e varrimit, pra duke i mohuar kështu shenjtërimin. Dhe në kujton se këto t’I them se jam paguar nga armiqtë e tu, shpejt do ta kuptosh se je gabuar, tek do të dëgjosh në shtëpitë e tua vaje e ligjërime të egra nga burra dhe gra. Këto kisha për të të thënë, e prej tyre nuk do të shpëtosh”.
Tirezue e lëshon këtë paralajmërim të llahtarshëm si një shigjetë të helmatisur në gjoksin e Kreonit (1085-86).Pranëvënia që i bën Tirezeu zonave më të largëta me zonat më intime të jetës njerëzore
zbulon simpati dhe lidhje misterioze ndërmjet vetë njeriut dhe botës së madhe që shfaqet para tij; të tilla si “gara e ciklit të diellit” me “fëmijët që janë mishi dhe gjaku i babait-mbret Kreon” (1065-66), forcat e nëntokës me “vajin dhe ligjërimet që do të shpërthejnë në shtëpi” (1074-75), mynxyrën private dhe trazimin e qyteteve me “armiqësi dhe urrejtje” (1080-83). Profecia e Tirezeut, shkrin dhe shuan në këtë mënyrë dallimin ndërmjet familjares dhe politikes, ndarjen ndërmjet botës së sipërme dhe botës së poshtme, tëcilën e ka krijuar Kreoni nëpërmjet trajtimit që i ka bërë kufomës së Polinikut, varrimit për së gjalli të Antigonës, përkufizimit të tij ekskluzivisht politik mbi lidhjet politike (philia), dhe shpërfilljes për fejesën e birit të tij. Këto dallime, të cilat kanë qenë themeli I këndvështrimit të tij mbi botën, bien dhe rrënohen para syve të tij, kur epitaphios qytetas në miniaturë (fjala e tij e lamtumirës në varrim), teksa hyn duke mbajtur në duar trupin e Haemon-it, humbet dhe tretet e përthithur nga thirrjet vetëvrasëse të acarimit zemërak, mallkimit, dhe vajtimit brenda vetë shtëpisë së tij.Evokimi i epitaphios-it në referencën e korit ndaj Haemon-it, si një “ memorial i shquar” në krahët e Kreonit, shton një tjetër shtresë kuptimore në zhvendosjen e vajtimit nga qyteti në shtëpi.
Fundi i tragjedisë Antigona e zhvendos skenën e vajit mortor femëror nga hapësirat e egra jashtë mureve të Tebës, ku Antigona rënkon me vajtime mbi trupin e pajetë të Polinikut (422-431), në shtëpinë e Kreonit.Skena (1257-1353) është e ndarë në dy pjesë të pabarabarta, të ndërprera nga hyrja e Lajmësit të Dytë, me lajmin e vetëvrasjes së Euridices, tek 1278.Seksioni i parë (1257-1353), fillon si një threnos zyrtar, një vajtim i dy grupeve njerëzish, i cili megjithatë nuk është ndërmjet grave siç ndodh zakonisht në tragjeditë, por ndërmjet burrave, mbretit dhe pleqve të Tebës. Pleqtë e Tebës shpallin ardhjen e Kreonit me fjalë që përgatisin skenën e vajtimit “Dhe në të vërtetë Mbreti ynë sapo erdhi, tek mban në krahët e tij një “memorial të shquar” [mnem episemon], asnjë marrëzi tjetër shkatërrimtare, por I gabuar nga vetvetja” Ky vajtim zyrtar nga autoritetet e qytetit krijon fundin e zakonshëm dhe familjar për shumë nga tragjeditë greke, të tilla si Ajaksi, Hipoliti, Andromaka, dhe Edipi në Kolonë.
Termi “memorial i shquar” (mnem episemon, 1258) i referohet veçanërisht ceremonive publike përkujtimore të funeraleve dhe varreve publike të luftëtarëve të rënë për qytetin.Në këto rituale publike, vdekjes së individit I jepej vazhdimësi në jetën që vazhdon, si dhe funksionet publike të komunitetit.Rituali I varrimit që fillon me varrimin e Kreonit mbi Haemonin, krijon për një çast bindjen sikur tragjedia po shkon drejt fundit me një mbyllje të tillë, por kjo ndërpritet befasisht nga tronditja e një trazire të re, të shkaktuar nga vetëvrasja e Euridices. Sofokliu me mjeshtëri të lartë artistike e ka vendosur hyrjen e Kreonit me trupin e Haemonit, menjëherë pas skenës së gjatë ndërmjet Euridices dhe Lajmësit 1183-1256).Lajmësi tregon historinë e trishtuar të vdekjes së Haeomonit, dhe më pas jep një interpretim shpresëdhënës të daljes në heshtje të Euridices (1223-43).Optimizmi i tij vështron gjithashtu drejt gjendjes shpirtërore dhe kontekstit të një vajtimi funerali (1244-1250).
“Kori:-Si do ta hamendësoje këtë ti? Gruaja iku përsëri, pa nxjerrë asnjë zë, për mirë apo për keq.
Lajmësi: Unë për veten time mezi çpres, i shtangur dhe i çuditur, por ende prirem të shpresoj se ajo, duke dëgjuar këto fatkobe të fëmijve nuk do të vajtoj në qytet, por brenda shtëpisë së saj do të caktojë një shërbëtore, e cila të qajë në hidhërimin e kësaj zije private. Sepse asaj nuk i mungon i kuptuari pozitiv, për të rënë në gabim (penthos oikeion).”
Ndërkaq skena përfundon me parandjenjën ndjellakeqe të Lajmësit se “rëndesa e kësaj heshtjeje madhështore” të Euridices, ndryn një qëllim të tmerronjës të cilin ajo “e mban të fshehtë, në fundin e thellë të zemrës së saj të apasionuar” (1253-56).
Kjo frikë prej akteve të dëshpëruara të një gruaje të apasionuar nga njëra anë, dhe vajtimet e saj të furishme dhe pikëlluese, sëbashku me mallëkimet në hidhërimin e saj që e çon drejt vetvrasjes, I japin formë vajtimit të Kreonit mbi birin e tij.
Kontrasti ndërmjet ritualit të përzishëm me të cilin kori e mbështjell vdekjen e Haemonit, me mënyrën sesi Euridicja mban zi për të, e përmbys fitoren e Kreonit mbi Antigonën në pjesën e parë të tragjedisë. Në veçanti, kori i pleqve të Tebës mundohet ta zhvendosë mënyrën e tyre të mbajturit zi larg stilit të një vajtimi femëror, duke u zhytur thjesht ne dhimbjen që vjen nga humbja e jetës njerëzore, dhe duke e lartësuar trishtimin e vdekjes në lapidarin e “lavdisë” mashkullore dhe qytetare, por përkundrejt tyre zëri vajtonjës I trishtimit të një nëne duket më i fuqishëm. Edhe më parë, gjatë lojës dramaturgjike, Kreonti ishte përpjekur të shpallte përparësinë e qytetit dhe të sundimtarëve të tij meshkuj në çështje që kshin të bënin me vdekjet, por zija e dëshpëruar femërore e Antigonës e kishte sfiduar këtë pretendim të tij. Herën e dytë që ai përpiqet të bëjë të njëjtën gjë, domethënë të përballohet me emocionet e forta të zisë së një gruaje, kjo ndodh brenda shtëpisë së tij.
Në studimin e tyre mbi ideologjinë politike që qëndron pas motiveve funerale të tragjedisë, Larry Benett dhe Ëilliam Tyrell kanë treguar sesi Sofokliu përdor dy plane asociacioni që kontrastojnë, por që njëkohësisht edhe mbivendosen. Nëse e vështrojmë tragjedinë nga një kornizë e jashtme, Kreoni është duke mbrojtur etosin qytetar ndaj asaj që kërkohet me forcë nga lidhjet familjare. Nga një kornizë e brendshme ose nëntekst, Antigona është një figurë simbolike për Athinën, Athinën e idealizuar dhe të lëvduar nga oratorët e ligjëratave zyrtare funerale (epitaphios), të shqiptuara në funeralet zyrtare që organizonte protokolli shtetëror për të rënët në emër të qytet-shteteve. Brenda kësaj kornize të brendshme Antigona mishëron kurajon e vetë athinasve si kampionë të të drejtës për të varrosur shtatë luftëtarët e pavarrosur në sulmin e tyre kundër Tebës. Ky mit, i treguar në formën e tij më patriotike tek Lutëset e Euripidit, nënvizon idealin politik të epitaphios në imazhin që ka ai për Athinën, qyteti vepron “I vetëm”, si Antigona, për të kryer vepra heroike, fisnike, dhe të mëshirshme.
