Në fakt, duhet të jesh profesionist në një fushë të caktuar gjithandej, veçanërisht, në fushën e ekonomisë, që komandohet nga veprimi njerëzor (më saktë zgjedhja që bën individi/përfaqësuar nga kryefamiljari, ose i njëjti individ në vendim – marrjen jetësore të një familje.
Personalisht, kam filluam të merrem me problemin e defiçitit buxhetor dhe borxhit (të brendshëm dhe të jashtëm), pikërisht atëhere kur isha Këshilltari Ekonomik i Presidentit Bamir Topi (2007 – 2012), nxitur vrullshëm dhe me shqetësim nga një studim jashtëzakonisht domethënës dhe me vlera i dy profesorëve amerikanë Zonjës Carin Reinhart dhe Zotit Keneth Rogoff, të cilët botuan një libër me titullin: “This time is different – eight centuries of financial folly – Këtë here është ndryshe – tetë shekuj të marrëzisë financare”.
Kam shkruar jo pak herë, sikundër po bëj tani, por ajo më shtyu më së pari dhe më së shumti në këtë shkrim është detyrimi im qytetar për pagën që kam marrë kudo që kam qenë nëpunës i shërbimit publik; me pak fjalë: i paguar dhe i detyruar t’i shërbej qytetarit (sikundër edhe vetes time) për tatimet dhe taksat që paguan.
Le të hyjmë në temë në lidhje me borxhin.
Jeremy Grantham, menaxher investimesh dhe guru shkruante se rritja ekonomike e furnizuar nga borxhi “në një kuptim të rëndësishëm nuk është bota reale”. “Në botën reale, rritja ekonomike varet nga faktorë realë: cilësia dhe sasia e arsimit, etika e punës, profili i popullsisë, cilësia dhe sasia e fabrikës dhe pajisjes ekzistuese, organizimi i biznesit, cilësia e lidershipit publik (veçanërisht nga Fed – i në SHBA) dhe cilësia (jo sasia) e rregullave egzistuese, si dhe shkalla e masave shtrënguese.”.
Politikën fiskale dhe monetare mund t’i shtysh dhe t’i tërheqësh si të duash, por rritja ekonomike afatgjatë varet nga faktorët e përmendur më lart.
“Çdo familje e lumtur është e ngjashme, por çdo familje fatkeqe është fatkeqe në mënyrën e vet.”. Leon Tolstoi – Ana Karenina
Kjo thënie ishte si parathënie në një koment të librit tashmë të njohur në mbarë botën për vlerat e tij, “Fixing Global Finance – Sistemimi (Rregullimi) Financës Botërore” të Martin Wolf, editorialistit të “Financial Times”, që theksonte se siguria ekonomike botërore varet nga ekonomitë e emergjencës dhe aftësia e tyre për të zhvilluar sisteme të forta financiare të bazuara në monedhën vendase.
Sipas tij, pengesa më e madhe për progresin ekonomik botëror nuk është dështimi i tregut, por politikat dhe qeveritë, qofshin ato të vendeve të pasura, qofshin ato të vendeve të varfëra dhe, krahasimi i krizave të SHBA me ato të tregjeve emergjente, dukej si hiperbolë, por dëshmitë e forta sugjeronin të kundërtën.
Shumica e krizave historike paraprihet nga liberalizimi financiar.
Çdo krizë ka veçoritë e saj, por edhe ngjashmëri goditëse siç janë: çmimet e produkteve financiare (aseteve), akumulimi i borxhit, format e rritjes ekonomike dhe llogaritë e defiçitit korent.
Pikërisht në librin “This time is different: eight centuries financial folly – Këtë herë është ndryshe: tetë shekuj marrëzi financiare”, Carin Reinhart e Universitetit të Marylandit dhe Keneth Rogof i Universitetit të Harvardit, duke krahasuar krizat bankare në SHBA me episodet e krizave më të hershme të sektorit bankar në Spanjë (1977), Norvegji (1987), Finlandë (1991), Suedi (1991), Japoni (1992), Australia (1988), Kanadaja (1983), Franca (1994), Gjermani (1997), Greqi (1991), Islanda (1985), Italia (1990), Zelanda e Re (1987), Britania e Madhe (1974, 1995), arrijnë në disa konkluzione tejet të vlefshme, të shtjelluara si më poshtë.
Meqenëse krizat financiare nuk zgjasin përjetë, kjo nuk do të thotë se kriza e fundit mund të mos zgjasë më shumë, në qoftë se politikëbërësit nuk fillojnë t’i bazojnë veprimet e tyre në vlerësime më realiste në lidhje me atë se ku është ekonomia në ditët e pranishme dhe ku mund të shkojë ajo në të nesërmen.
Ky ishte një mesazh ky tejet i rëndësishëm.
Karahasimi i mësipërm do të dëshmonte se rëniet ekonomike që ndjekin valën ngritëse të një krize të madhe financiare dhe ekonomike botërore, veçanërisht, si ajo e viteve 2000 – jë e në vazhdim, priren të zgjasin më shumë se sa rëniet normale dhe, për këtë arsye, në mënyrë të konsiderueshme, ato shkaktojnë më shumë dëm.
Në këtë kontekst, megjithë goditjen e madhe që morën aksionet dhe çmimet e shtëpive në vitin 2007 – 2008 e këtej, kaloi, nuk mund të thuhej se mbarimi i krizës mund të ishte fundi i vitit 2010.
“Për ta thënë më hapur”, do të vinin në dukje shumë analistë me enmër “krizat financiare ishin, janë dhe do të mbesin çështje që zgjasin në kohë” dhe, pak a shumë, pasojat e krizave të ashpra financiare kanë tre karakteristika:
- e para, të gjitha kolapset e tregut aseteve (produkteve financiare) janë të thella dhe të tejzgjatura. Mesatarja e kolapseve të çmimit të shtëpive është 35 për qind, e shtrirë mbi gjashtë vjet, ndërsa mesatarja e kolapseve të çmimit të aksionit është 55 për qind, gjatë një rënie për rreth 3 vjet e gjysmë; së dyti, pasojat e krizave bankare shoqërohen me rënie të thella të prodhimit dhe punësimit. Përqindja e papunësisë rritet në mesataren 7 pikë përqindje, gjatë fazës rënëse të ciklit, i cili zgjat mbi mesataren e katër viteve; prodhimi bie (nga piku në fund) me një mesatare për mbi 9 për qind, megjithëse koha e rënies kap një mesatare afërsisht dy vjet dhe, në mënyrë të konsiderueshme, është më e shkurtër se sa e papunësisë; e treta, vlera e vërtetë e borxhit qeveritar priret të shpërthejë, duke u rritur në një mesatare prej 86 për qind (sikundër vihet re në episodet madhore të pas Luftës së Dytë Botërore); për çudi është mjaft interesant fakti se nuk citohen gjërësisht si shkaku kryesor i shpërthimeve kostot e nxjerrjes jashtë nga kriza dhe rikapitalizimi i sistemit bankar, sepse kostot e nxjerrjes jashtë nga kriza janë të vështira për t’u matur dhe kjo është arsyeja kryesore e ndryshimit të konsiderueshëm ndërmjet vlerësimeve në studime konkurruese. Madje më pas vlerësimet e tepruara zbehen me rritjet aktuale të matura të borxhit publik, sepse në fakt, faktorët kryesorë që udhëheqin rritjet e borxhit janë kolapset e pashmangshme të të ardhurave tatimore që vuajnë qeveritë në valën ngritëse të krizës dhe tkurrjet e zgjatura të prodhimit, si edhe shpesh politikat fiskale ambicioze kundërciklike që synojnë lehtësimin e rënies.
Lidhja e më e thjeshtë ndërmjet borxhit publik dhe rritjes ekonomike u sugjerua nga Robert Barro (1979), duke marrë me mend se nevojiteshin të rriteshin tatimet për të arritur qendrueshmërinë e borxhit, por nuk dihej nëse pati të ngjarë që ndikimi shtrembërues ta ulte rezultatin potencial.
Natyrisht, qeveritë mund ta shtrëngojnë zvogëlimin e shpenzimeve, i cili gjithashtu mund të jetë tkurrës, ndërsa përsa i përket inflacionit, një lidhje e dukshme rrjedh nga fakti se inflacioni i lartë i paparashikuar mund të zvogëlojë koston reale të shërbimit të borxhit dhe efikasiteti i kanalit të inflacionit është mjaft i ndjeshëm për strukturën e maturisë së borxhit, ndërsa borxhi nominal qeveritar afatgjatë është shumë i cënueshëm në lidhje me inflacionin, borxhi afatshkurtër është shumë më pak i tillë.
Çdo qeveri që orvatet të fryjë pa masë vlerën reale të borxhit afatshkurtër shpejt do ta gjejë veten duke paguar përqindje interesi shumë më larta; lidhja e borxhit me mesataren dhe mesoren e rritjes ekonomike shërben për të deklaruar siç duhet implikimet e kundërta të rritjes ekonomike të barrave të borxhit që rezultojnë nga kriza e tanishme financiare dhe ekonomike.
________________________________________________________________________
Borxhi i qeverisë/PBB
poshtë 30 % 30 – 60 % 60 – 90 % 90 % e më shumë
Rritja ekonomike:
- mesatarja: 7 3.0 3.4 1.7
- mesorja: 9 3.1 2.8 1.9
________________________________________________________________________
Krizat bankare, në mënyrë të pamohueshme, paraprihen nga rritja e shpejtë e borxhit privat, i cili në mënyrë direkte rrit gjasat për rritjen e borxhit publik, sepse:
- së pari, dallgët e ngritura të borxhit privat (të shkaktuara nga kreditimi i bankave vendase dhe borxhet e jashtme janë pararendës të rishfaqur në krizat e brendshme bankare; qeveritë mjaft shpesh kontribuojnë në këtë fazë për bumin e huamarrjes;
- së dyti, krizat bankare (brenda vendit dhe ato ndërkombëtare) shpesh i paraprijnë ose i shoqërojnë krizat e borxhit të vendeve sovrane;
- së treti, huamarrja publike përshpejton në mënyrë të dukshme dhe sistematikisht përpara në lidhje me krizën e borxhit të një vendi sovran (që të jetë menjëherë falimentim ose ristrukturim).
Qeveritë shpesh kanë “borxhe të fshehura” ashtu si në rastin e Greqisë, që i tejkaloi shumë nivelet e dokumentura më mirë se ndonjëherë tjetër të borxhit të jashtëm.
Këto borxhe të fshehura përfshijnë borxhin e brendshëm publik (i cili, paraprakisht, pa të dhëna është i padokumentuar) dhe borxhin privat që bëhet publik (dhe njihet “publikisht”), veçanërisht, pasi kriza del fashtë shinave.
Sa herë kam shkruar dhe askush nuk më ka dëgjuar.
Le të lexojnë, të paktën njëherë ata individë që kam përmendur më lart dhe t’i përgjigjen jo asaj çfarë kam thënë por vetvetes për ato që kanë thënë/ose jo në ekranet publike.
Kasem Seferi – ekonomist/jo analist
