Nga Arta Marku
“Tradhtia më e butë dhe më e përhapur është të mos bësh asgjë të keqe por të shohësh dikë që po vdes pranë teje, të mos e ndihmosh, t’i shmangesh e të strukesh. Ja, të arrestuan komshiun, shokun e punës madje atë të ngushtin… kurse ti bën sikur s’e vë re… Sepse nuk duhet të humbasësh punën.”
“Arkipelagu Gulag” titullohet libri ku nobelisti Aleksandër Sollzhenjicin flet, veç të tjerash, për atë që quan “tradhti e butë” e cila s’mund të mos ishte e tillë përballë tmerreve edhe më ekstreme. Por, a ishte e pashmangshme kjo lloj tradhtie, sipas Sollzhenjicinit? A ishte detyrim për mbijetesë? A ishte shpëtimtare, tek e fundit, për ata që e kryenin? Apo TË MOSBËRIT ASGJË ishte një kontribut për vetë diktaturën?
Në një kohë të përafërt, në një vend tjetër por vend tmerri gjithsesi, qëndron një tjetër shkrimtar që do ta merrte Nobelin 32 vjet pas rusit. Në librin tij ROMANI I NJË TË PAFATI, Imre Kertesz tregon përvojën e tij të mbijetesës në LAGER. Në një moment, i sëmurë në spital, Kertesz qëndronte në të njëjtin shtrat me një tjetër të sëmurë. Tjetri vdes dhe Kertesz hesht, shmanget, struket. Arsyeja: do të hajë supën e tij. Nevojë për mbijetesë. I MBIJETUARI duket i justifikuar për këtë veprim aspak njerëzor. Sigurisht që krahasimet çalojnë megjithatë sërish një lloj tradhtie e butë. E pra, a justifikohen apo sa justifikohen TRADHTARËT E BUTË për të cilët flet kësaj here, Sollzhenjicini? TË BUTË por TRADHTARË gjithsesi.
Vladimir Korolenko ishte një tjetër shkrimtar. Rus edhe ai, por jeta e tij me të Sollzhenjicinit ka vetëm një mbivendosje të vogël 3 vjeçare: i dyti vjen në jetë teksa të parit i kanë mbetur veç tre vjet për t’u larguar. Korolenko paskësh qenë i burgosur, por burgu i tij është i kohës së Carit e dënimet i përkasin epokave të ndryshme: “Korolenko shkruante në burg dhe përdorte lapsin. (përse nuk ia morën duke i kontrolluar rrobat e trupit? – pyet Sollzhenjicini). Por ai e fshihte në flokët vet kaçurelë (përse nuk e qethën tullë? – pyet sërish Sollzhenjicini). – Madje Korolenko i nxirrte jashtë burgut dorëshkrimet e tij (gjëra të pakonceptueshme për bashkëkohësit sot – shënon Sollzhenjicin)”.
E pamundur që Sollzhenjicini ta merrte si model Korolenkon. Ndoshta ia ka ditur historinë me kohë, para se ta burgosnin, por nuk bënte dot si kolegu paraardhës. E megjithatë edhe Sollzhenjicini shkruan gjatë viteve të burgut të tij sepse u gjendkan gjithnje mënyra për një shkrimtar të dënuar që të shkruajë. E para është “kujtesa e të dënuarit të që habit me volumin që mban – thotë Sollzhenjicin – që ZGJEROHET VAZHDIMISHT”. Edhe Visar Zhiti do të fliste, vite më pas, për studion e tij virtuale të qelive apo fjetoreve të burgjeve, për poezitë që shkruante me mendje dhe i nguliste fort për të shpëtuar. Sidoqoftë lipsen makinacione, metoda nga më të paimagjinueshmet. Shkrimtari rus i gjen edhe në gulag… I rrëfen në libër… Siç do t’i gjenin më pas sa e sa shkrimtarë shqiptarë të Spaçit – I rrëfen Visar Zhiti në librat e tij. Se shkrimtarët nuk bëjë dot pa shkrimin.
Me shkrimtarë ose jo, me paralele ose jo, me dallime ekstreme ose jo… rrëfimi është i gjatë, shumë i gjatë në tre vëllimet e librit “Arkipelagu Gulag”: bën fjalë për të sotmen por ka edhe digresione. Krijon sfonde të qarta me thellësi kohërash; bën fjalë për dënimin por dhe për pasdënimin, lirimin, i cili mesa duket nuk ishte çlirimi i përfytyruar:
“Më pas erdhi çlirimi. E kush nuk kishte dëgjuar për të? Pafundësisht është shkruar për lirinë në letërsinë botërore dhe shumë filma e kanë trajtuar: hapeni burgun në një ditë me diell e do të shihni turmën e entuziazmuar dhe përqafimet e kushërinjve.
Por… i mallkuar është “çlirimi” nën qiellin e zymtë të Arkipelagut. Akoma më i zymtë do të bëhej kur të ndodheshe në liri […] të ndëshkon duke kaluar nga një gjendje në tjetrën… i tillë është sa të thyen brinjët, të shkatërron jetën, konceptet, pa premtuar asgjë”.
Se “një njeri i dënuar në diktaturë, ishte tërësisht i shkatërruar” dhe shkatërrimi nuk ka një kohë të caktuar kur mbaron. Ai nuk mbaron kurrë. Ai zgjat sa diktatura vetë. Sado që mund të ketë një pasdënim, një dalje nga burgu, nuk është e thënë që të jetë më mirë:
“Natalia Ivanova Stoljarova u lirua por nuk mundi të largohej menjëherë: duhej marrë pasaporta, triskën e bukës nuk e kishte, puna e ofruar ishte të stivonte drutë e zjarrit. Pasi shpenzoi pak nga rublat e grumbulluara prej miqve të kampit, u kthye përsëri në kamp, gënjeu rojet se po shkonte për të marrë plaçkat dhe u kthye në barakën e vet. Çfarë gëzimi! Shoqet e rrethuan, i sollën bollgur nga kuzhina, oh sa i shijshëm iu duk.”
Por edhe në mos paç nevojë ta përjetosh qullin e burgut si më të mirën shije, përjeton të tjera tronditje. Tronditje nga zbulime për tjetrin, për njeriun, për njerëzimin e shkatërruar, për botën e ndryshuar brenda të cilës ndodhesh. Tronditje nga përmbysja e shumëçkaje që ke imagjinuar më parë. Por disa gjëra, duhen provuar mbi lëkurë për t’i kuptuar:
“Avenir Borisovi u lirua në 1946 dhe vendosi të kthehej në fshatin e tij. Vuri re se miqtë e vjetër i rrinin larg, përpiqeshin të mos ndesheshin me të në rrugë dhe kur kjo ndodhte nuk ndalonin. Kur ishte e pamundur bënin biseda të kota dhe iknin shpejt (kishin qenë dikur luftëtarë të patrembur në front). Askush nuk e pyeste çfarë kishte hequr dhe vetëm një mik, më në fund, e ftoi për çaj, KUR U ERR. Iu lut mikut të shikonte albumet dhe ky ia dha. Në të gjitha fotot, fytyra e tij ishte lyer me bojë të zezë.”
Dhe historitë janë të pafundme faqeve të “Arkipelagut Gulag”. Janë historitë e Sollzhenjicinit vetë e të qindra vuajtësve të tjerë sikurse ai.
Iu deshën 10 vjet ta shkruante (1958 – 1968). E shkroi duke menduar se libra të tjerë si ky nuk kishte. Më vonë do të zbulonte “Tregimet e Kolimës”. Më vonë akoma biblioteka do të jetë pasuruar shumë, biblioteka e botës. Do të shkruanin rrëfime të ngjashme edhe shkrimtarë shqiptarë. Aty këtu përqasje, pika të përbashkëta. Tmerre identike. Se diktaturat, pavarësisht vendit e kohës, nuk kanë ndryshime thelbësore. Përkundrazi kanë të njëjtin alfabet… Dallimet shpesh janë nuanca. Nganjëherë ndryshon veç gjuha në të cilën shkruhen rrëfimet, emrat e vendeve a njerëzve. Por ka edhe fate individuale që, përtej segmentit të përbashkët apo paralel, para apo pas atij segmenti, ecin në drejtime të pangjashme.
ARKIPELAGU GULAG u botua në perëndim para se të botohej në vendin e autorit, sadoqë ai vetë do të kish dashur të ishte e kundërta. Por fati ishte jehona që e shoqëroi. Jehonë që do t’i jepte shumë shpejt Nobelin shkrimtarit. Një fitore për të? Padyshim por ndryshe do të kish qenë sikur ta përjetonte në kushte të tjera. Ngurron të shkojë në Suedi në ceremoninë e shpalljes së çmimit. Kishte frikë se nuk do ta lejonin të kthehej në shtëpi. Se e kishte të rëndësishme të kthehej në shtëpi. E kush nuk e ka të rëndësishme shtëpinë? Hodhi një propozim interesant: ta merrte çmimin në një ceremoni në ambasadën suedeze në Moskë, por këtë s’e pranoi ambasada nga frika e prishjes së marrëdhënieve mes vendeve (histori e përsëritur dipomacish). Sollzhenjicini e mori çmimin gjithsesi, katër vjet më pas, në 1974. Fitore për të? Në fakt arsye për të marrë Nobelin u bë fakti që e përzunë nga BS. Se do ta përzinin gjithsesi nga “shtëpia”… E kësisoj fitorja s’mund të jetë e plotë.
Me vete, ndoshta, mori pengun e vetëvrasjes së daktilografistes së Arkipelagut të cilës KGB –ja i gjeti dorëshkrimin…
Me vete, ndoshta, edhe një lloj besimi se fati, në fund të fundit, siç nuk e kish braktisur, nuk do ta braktiste kurrë, pavarësisht vështirësive që i vinte përballë. Se jo më kot i kishte mbijetuar vdekjes sa e sa herë: tentativës për helmim nga sigurimi më 1968; kancerit që iu shfaq papritmas në vitet ’50 kur edhe lejën për t’u shtruar në spital ia dhanë kur mendohej se s’kishte më shpresë. I pat shpëtuar, akoma më parë, plumbave të luftës. I pat mbijetuar, për një kohë të gjatë, Gulagëve të frikshëm, punës strapacuese, temperaturave 50 gradë nën zero… të gjitha për hir të një letre dërguar mikut të vjetër ku vinte në lojë Stalinin…
Kish qenë viktimë e ndonjë tradhtie miqsh? Jo në të vërtetë, por letrat kontrolloheshin siç gjithçka mbikëqyrej. As që kishte për ta marrë vesh shkakun se dënimi ose arrestimi nuk shoqërohej me shpjegime. Pyetja PSE, në rastin e të arrestuarve nuk kishte kurrë përgjigje. Por rastësia i ofroi informacion kësaj here, të sapodënuarit.
I mbijetoi, në fund të fundit, shkatërrimit tërësor se, siç vetë e përkufizon: “Një njeri i dënuar nën diktaturë, ishte tërësisht i shkatërruar, goditej nga të gjitha anët edhe brenda familjes”. I mbijetoi edhe braktisjes për shkak të divorcit… Mbi të gjitha mbijetoi vepra.
Ndoshta gjithçka në jetën e tij ndodhi që ai të shkruante “Arkipelagun Gulag”. Se që do ta shkruante dihej, siç gjithnjë kish rrëfyer jetën në letërsinë e tij…
Për letërsinë e Sollzhenjicinit dhe jetën e tij.
Për “Arkipelagun Gulag”,
Me përkthyesin Nikolla Sudar në Rtsh1
Bibliotekë
