Rreth 3 muaj më parë ven dosa ta pasuroj rutinën time të përvitshme me një analizë paksa më moderne. Që prej vitit 1993, kryesisht në çdo dhjetor, arkivoj artikujt, komentet dhe kujtimet e protagonistëve të Dhjetorit 1990. Fillimisht në hard copy në një cep të bibliotekës sime dhe, prej thuajse një dekade e gjysmë, edhe në një dosje të veçantë në kompjuter…
Ideja më lindi kur doja të shkruaja librin “Piedestale pa statuja” që u takonte 4 ditëve të Lëvizjes Studentore, e cila ndryshoi sistemin në Shqipëri dhe i dha fund diktaturës komuniste. Për librin ishte e nevojshme të përballja kujtimet e protagonistëve për të dhënë një pamje më të plotë. Por më 2010-n, kur e ribotova librin, të pasuruar me dokumente, vura re diçka që më befasoi. Një numër jo i vogël i protagonistëve kishte ndryshuar jo vetëm komentet, por edhe kujtimet për Dhjetorin 1990. Pra, i njëjti protagonist shfaqej me kujtime çuditërisht të ndryshuara, shumë herë në varësi të pozicionit aktual politik apo të mërive të tij personale. Sikur në Dhjetor të mos kishte pasur një të vërtetë, por disa të vërteta që ndryshojnë sipas kalendarit politik në Shqipëri. Kujtimet e pandryshueshme ishin vetëm të atyre që nuk jetojnë më e që, me gjasë, nuk i hyjnë nëpër këmbë askujt.
Për ta sjellë më shumë në kohë, vendosa të bëj edhe një eksperiment, i cili kohët e fundit po më argëton së tepërmi. Ia dërgova pjesën kryesore të artikujve të këtij viti një analisti tekstesh që jeton prej disa dekadash në SHBA dhe që po lulëzon duke analizuar mes rreshtave emocionet njerëzore. Pas disa ditësh, ai më dërgoi një analizë, në të cilën shënonte se artikujt, kujtimet apo qëndrimet qenë të mbushura me mospëlqim, refuzim dhe mungesë shprese. Thelbi i analizës së tij ishte zhgënjimi dhe mbërritja në një vend dhe në një stad që s’e kishte menduar askush: larg pritshmërive të dikurshme.
“Sa e vërtetë është kjo ndjesi e protagonistëve të asaj kohe?”, pyeta veten. “Nëse po, kujt i kërkojnë llogari? Shumica e tyre janë njerëzit që kanë qenë dhe janë elita e këtyre 30 viteve në Shqipëri. Pra, ata që e sollën Shqipërinë deri këtu”.
Ndaj vendosa të analizoj dy gjëra: Së pari, a është e vërtetë që këta 30 vjet kanë qenë një kthim pas dhe e dyta, ku jemi realisht në krahasim me mundësitë reale që kemi pasur. Pra, në krahasim edhe me pritshmëritë.
Eksperienca 31-vjeçare si gazetar më ka mësuar që perceptimet dhe fakti janë dy gjëra të ndryshme. Në librin e tij “Forca e faktit”, Hans Rosling sqaron pikërisht këtë gjë. Ai na jep dhjetë arsye përse perceptimi ynë për botën është i gabuar dhe se gjendja është më e mirë nga sa duket. Ai u drejton pyetje shumë të thjeshta njerëzve të të gjitha shtresave, duke përfshirë edhe parlamentarë apo kryeministra dhe zbulon se përgjigjja e tyre perceptive, krahasuar me faktin, është në një përqindje të lartë e gabuar. Ky krahasim mes perceptimit dhe fakteve rrëzon edhe pesimizmin që shfaqej në artikujt e këtij viti për Dhjetorin 1990 e që shfaqet po kaq shpesh në rrjetet sociale.
Për këtë po përdor të dhënat e Angus Maddison, një ekonomist britanik, gjeni i krahasimeve të zhvillimit ekonomik botëror. Në studimin e tij për GGDC-në, ndër të tjera, ai krahason edhe ecurinë ekonomike të Shqipërisë. Sipas tij, në fillim të Luftës së Parë Botërore, ose në kohën që Shqipëria shpalli pavarësinë, prodhimi i saj për frymë ishte sa 21.6 % e mesatares së 30 vendeve të sotme të BE dhe partnerëve të saj.
Në vitin 1939, në prag të Luftës së Dytë Botërore, ky raport ishte rritur në 22.7 %. Në vitin 1990, në momentin e bashkimit të dy Gjermanive dhe rrëzimit të Murit të Berlinit, krahasimi i Shqipërisë me mesataren e vendeve të tjera evropiane ishte 10.9 %, i krahasueshëm me vendet më të varfra afrikane. Por, më 2010, sipas po këtij studimi, Shqipëria ishte ngjitur në 25.7 % të mesatares së vendeve të tjera evropiane. Me një krahasim të stimuluar, mendohet se në 2019, kjo shifër mund të jetë midis 31 dhe 32 % të vendeve evropiane. Me fjalë të tjera, shqiptarët janë ende shumë larg BE-së, por sot ata pa dyshim jetojnë më mirë se kurdoherë në historinë e tyre. Në krahasim me vetveten. Pra, ky ishte thjesht një verifikim i fakteve.
Përtej këtij verifikimi lind pyetja e dytë: A jemi ne sot aty ku duhej të ishim? A është Shqipëria e sotme ajo që ne besonim 30 vjet më parë? Pa asnjë dyshim, përgjigjja është: Jo! Jemi larg të dyjave. Por nëse dikush do të pyesë se ku jemi në të vërtetë, përgjigjja ime do të ishte, pa asnjë dyshim: Jemi aty ku meritojmë.
Po mundohem ta shtjelloj edhe këtë ide. Le të rikthehemi te zhgënjimi i protagonistëve të Dhjetorit 1990, duke u shtruar atyre pyetjen: Kush e drejtoi Shqipërinë këta 30 vjet? A janë po ata?
Edhe pse gjithsecili beson se ka qenë në rrugën e duhur, por gabimi ka qenë i tjetrit, raporti mes ëndrrës dhe realitetit është përgjegjësi e tyre. Por jo vetëm e tyre. Edhe e gjithë shoqërisë shqiptare. Një shoqërie që ka një hendek të madh mes ideve dhe veprimit. Një shoqëri që e kupton çfarë është e mira, por që e thërrmon këtë mirësi me rastin e parë të përballjes me një interes personal.
Dy vjet më parë zhvilluam një anketim me fokus grupe për të parë reagimin dhe pëlqyeshmërinë e shikuesve për të ftuarit e emisionit “Opinion”. Pyetjes nëse korrupsioni është diçka e mirë apo e keqe, 93 % i përgjigjeshin “e keqe”. Por pyetjes nëse ju do të jepnit apo do të kërkonit lekë për të zgjidhur një punë, 78% i përgjigjeshin: “Normalisht po”. Pra, nuk e shihnin këtë si një problem. Korrupsioni ishte për ta diçka abstrakte, që nuk duhej të kryhej nga të tjerët, por që për ata vetë ishte një rutinë. M’u kujtua që disa muaj përpara këtij anketimi kisha kaluar festën e Vitit të Ri në Holandë. Në një artikull të shkruar në anglisht në gazetën e tyre më të madhe përmendej fakti që disa gjykatës holandezë kishin denoncuar oferta ryshfeti nga emigrantë sirianë që, kundrejt pagesës, mundoheshin të siguronin një urdhër qëndrimi në Holandë. Gazeta nënvizonte që më shqetësues sesa ngjarja, ishte fakti se si do të reagonte sistemi i drejtësisë holandeze përballë kësaj dukurie. Sipas tyre, sistemi nuk ishte testuar kurrë në këtë drejtim, sepse për shekuj me radhë, askush nuk mendonte të ofronte para në gjykatë. Pra, nuk ishin gjykatësit ata që nuk korruptoheshin, por shoqëria që nuk e mendonte dhe pranonte këtë si fenomen.
Po në të njëjtin anketim, pyetjes nëse fjala oligark ishte pozitive apo negative, 81 % i përgjigjeshin negative. Por, kur më pas u ofrohej një listë me personazhe të njohur dhe u thuhej se si cili prej këtyre do doje të ishe në jetë, askush nuk zgjodhi shkrimtarët apo aktorët, por 78 % zgjodhën ekzaktësisht disa nga personazhet që në Shqipëri etiketohen si oligarkë.
Pra, problemi nuk janë vetëm këta drejtues, por gjithë shoqëria që i ka votuar, që i ka mbështetur dhe stimuluar ata. Madje, të gjithë ata janë produkt i kësaj shoqërie. Një shoqërie ku të gjithë ankohen për mosrespektimin e ligjit, po ku të paktën 800 mijë qytetarë kanë ndërtuar pa leje; ku të gjithë ankohen për shkatërrimin urbanistik, po secili ka zgjatur ballkonet, muret, strehët duke zaptuar pak nga hapësira publike.
Në përfundim, kjo analizë duhet të ketë parasysh edhe diçka tjetër. Në vitin 1990 e më pas, Shqipëria nuk kreu vetëm një revolucion politik. Ajo kreu njëherazi një revolucion urban, ku popullsia rurale dominuese u përmbys në favor të asaj urbane; një revolucion modernizimi, duke nisur nga industria e vogël e deri te shërbimet; një revolucion të ringjalljes së besimeve fetare dhe mbi të gjitha një revolucion të mirëfilltë të cilësisë së jetesës. Pa harruar atë kryesorin: kalimin nga shoqëria e mbyllur dhe represive në një shoqëri të hapur e të mendimit të lirë.
Në fund vendosa t’ia nis këtë shkrim mikut tim të vjetër në SHBA, jo aq për analizë teksti, sesa për t’i kujtuar se që nga koha e zborit, kur ne prisnim pa ndonjë fat të madh të luftonim amerikanët që do vinin si pushtues, deri tani që ai është vetë shtetas amerikan, nuk ka shumë vend për zhgënjim. Dhe nëse ka, protagonistë jemi ne vetë…
Marrë nga revista “Medius”
