Nga
Ai libër ishte arsyeja për të cilën kisha ardhur. Quhej “Mos lëndo” dhe ishte shkruar nga neurokirurgu britanik Henry Marsh. Puna e tij është të ndajë imët trurin, strukturën më komplekse që ne njohim në univers, ku ndodhet cdo gjë që na bën ne njerëzorë. Gjithë ajo punë me thika, sharra e mjete kirurgu, më kishte impresionuar thellësisht. I kisha dërguar një email Marshit, duke e pyetur nëse mund ta takoja në Londër për ta parë gjatë një operimi. Ai shkroi një përgjigjë të shpejtë, duke thënë se rrallë punonte atje tani, por ishte i sigurt se dicka mund të organizohej. Kalimthi ai përmendi që mund të operonte në Shqipëri në Gusht dhe unë e pyeta paksa me hezitim nëse mund të bashkohesha me të atje.
Në salllën e mbërritjeve, një djalë i ri, i veshur me bluze të bardhë e të shndritshme u shfaq.
“Mirëseerdhët në Shqipëri, Z.Knausgaar. Emri im është Geldon Fejzo. Z.Marsh dhe Profesor Petrela po ju presin në hotel”.
Rezultoi se Fejzo sapo kishte përfunduar trajnimin mjekësor si neurokirurg. Ai ishte 31 vjec dhe kishte studiuar në Firence. Ai kishte punuar gjithashtu si praktikant për pak muaj në një spital në Londër me Z.Marsh, sic ai e quante në një mënyrë të preferuar më së shumti nga kirurgët britanikë.
Marsh ishte në Tiranë për të demonstruar një procedurë kirurgjikale, zhvillimin e së cilës e kishte udhëhequr vetë, të quajtur “craniatomy awake”, që nuk ishte kryer kurrë në Shqipëri.
Procedura përdorej për të hequr një lloj tumori të trurit që duket si truri vetë. Tumore të tille janë më të zakonshëm te njerëzit e rinj dhe nuk ka kurë për ta. Pa operacion, 50 përqind e pacientëve vdesin brenda 5 viteve, 80 përqind brenda 10 viteve. Një operacion zgjat jetën e tyre nga 10 deri në 20 vjet, ndonjëherë më shumë. Që kirurgu të jetë në gjendje të kryeje ndarjen mes tumorit dhe pjesës së shëndoshë të trurit, pacienti mbahet zgjuar gjatë operacionit dhe gjatë procedurës truri stimulohet me nje sondë elektrike, kështu që kirurgu mund të shohë nëse dhe si pacienti reagon. Skuadra në Shqipëri është përgatitur për 6 muaj rresht dhe ka përzgjedhur dy rastet që ishin vecanërisht të përshtatshme për të demonstruar metodën.
Marshi ishte më i shkurtër se sa mendoja, ndërsa sytë e tij, pjesa e sipërme e të cilëve ishte maskuar me kapakët e tij, dukeshin njëkohësisht energjikë dhe të trishtë. Shtrëngimi i duarve të tij ishte i fortë dhe unë e lëshova menjëherë dorën e tij të fortë, me gishtat e gjerë, si dora e një artizani.
Fejzo më prezantoi me Paolo Pellegrin, fotografin që do të rregjistronte procedurën dhe Mentor Petrelën, që drejtonte departamentin e neurokirurgjisë në spitalin e Tiranës. Ai ishte në mes të të 60-ave, i veshur me elegancë, i qeshur, sytë e tij plot me ngrohtësi.
“Kemi rezervuar një tavolinë në një restorant këtu afër”, tha ai. “Dëshironi të na bashkoheni?”
Ishte Marshi ai që e mbajti gjallë bisedën gjatë darkës. Ai shpjegoi procedurën e “craniatomisë zgjuar” duke thënë se për një kirurg, është një tundim konstant të përpiqesh të heqësh të gjithë tumorin, por nëse shkon shumë larg, nëse hiqni shumë, pasojat mund të jenë të rënda. Kjo mund të cojë në paraliza të plota ose të pjesshme në njërën anë të trupit ose dëmtime funksionale, ndryshime personaliteti. Kur pacienti është zgjuar, e lejon kirurgun para së gjithash të përcaktojë ku shtrihet vija ndarëse dhe së dyti, për të vëzhguar pasojat e procedurës drejtpërdrejtë dhe menjëherë, dhe të ndalojë përpara se të shkaktohet ndonjë dëm serioz.
Përpara se të vendoste të bëhej kirurg, Marsh studioi filozofi, politikë dhe ekonomi në Oxford, ku shfaqi interes për Bashkimin Sovjetik. Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, filloi të punonte në një repart neurokirurgjikal në Kiev, ku kushtet ishin primitive dhe të tmerrshme.
Shtatë vjet më parë ai operoi ambasadoren e ardhshme britanike në Shqipëri dhe u bë mik me të, dhe ajo e prezantoi me doktor Petrelën.
“Ne u bëmë miq menjëherë”, tha Petrela teksa Marshi tregonte historinë. “Menjëherë! Henry Marsh është një doktor i ndershëm. Libri i tij është rreth ndërshmërisë. E vërteta. Është shumë e rëndësishme, e vërteta.”
“U specializove në kirurgji prej asaj që të ka ndodhur me djalin tënd?”- E pyeta teksa shtyhesha prapa që ti lija hapësirë kamarierit që po më servirte sallatë mbi pjatë.
“Kurrë nuk i dihet, mundet”-tha ai. “Ndoshta ka luajtur një rol. Por jo me vetëdije në këtë rast. Si do që të jetë, nuk ka dyshim se ajo më bëri një mjek më të mirë”.
Djali i tij ishte vetëm disa muajsh kur iu nënshtrua një operacioni për të hequr një tumor truri, ndërsa Marshi ishte ende një praktikant mjekësie. Në librin e tij, ai e përshkruan dëshpërimin e egër dhe pafuqinë totale që kishte ndjerë në pritje për të dëgjuar rezultatin, para se të qartësohej që operacioni ishte i suksesshëm.
Ditën tjetër, Petrela qëndroi duke na pritur në reaprtin e neurokirrgjisë. Ne ishim pajisur me kapele, maska fytyre dhe veshje kirurgu dhe na cuan në katin e dytë përmes një labirinthi korridoresh dhe brenda sallës së operacionit. Për tmerrin tim, një operacion ishte në progres.
Heshtja ishte totale. Fokusi i vetëm i vëmendjes ishte një kokë e hapur në mes të dhomës. Pjesa e sipërme e kafkës ishte hequr dhe sipërfaqja e ekspozuar, e mbuluar me shtresë pas shtrese gazre, tërësisht e ngopur me gjak, duke formuar një gyp në brendësi të kafkës. Truri i butë pulsonte brenda. I ngjante një kafshe të vogël në një shpellë. Ose mishit të një midhjeje të hapur. Dy mjekë po përkuleshin mbi kokë, secili prej tyre lëvizte instrumentet e ngushta lartë e poshtë brenda hapjes. Një infermiere po i ndihmonte, një infermiere tjetër qëndronte disa hapa më tutje duke i vëzhguar.
Pranë nesh ndodhej një monitor që tregonte një imazh të zmadhuar të trurit.
Në mes, një gropëz e thellë ishte gërryer. Në qendër të gropëzës ishte një substancë e bardhë, e formëzuar si një kub. Kubi bardhë, që dukej të ishte bërë nga lëndë e ngurtë, dukej si trup oktapodi.
Një doktor ngriti sytë nga një mikroskop që ishte varur mbi tru dhe u kthye nga unë. Vetëm sytë i dukeshin mbi maskën. “Dëshiron ti hedhësh një sy?”, më pyeti.
Unë u përkula mbi mikroskop. Oh, zot!
Një pamje u shfaq përpara meje. U ndjeva sikur të isha duke qëndruar mbi majën e një mali, duke i ngulur sytë mbi një plan, të mbuluar nga lumenj të gjatë gjarpërues.
Në horizont, më shumë male ngriheshin, midis tyre ndodeshin lugina dhe një nga luginat ishte e mbuluar nga një akullnajë e bardhë. Cdo gjë ndrinte dhe shkëlqente. Ishte sikur të isha transportuar në një botë tjetër, një tjetër pjesë të universit.
Një lum ishte vjollcë, të tjerët ishin në të kuqe të errët dhe territori përgjatë të cilit kryqëzoheshin ishte plot me ngjyra jofamiljare. Por ishte akullnaja ajo që tërhoqi më gjatë vështrimin tim. Ajo shtrihej si një plate mbi luginë, e bardhë dhe e ashpër si dëbora e malit në një ditë me diell. Papritur, një dallgë e kuqe u ngrit lart dhe lagu sipërfaqen e bardhë. Nuk kisha parë ndonjë gjë kaq të bukur dhe teksa lëviza për ti lënë hapësirë doktorit, për një moment, sytë mu mbushën me lotë.
Rreth meje ajri ishte mbushur me zëra e zhurma pajisjesh. Njerëzit atje, të ulur ose në këmbë, disa duke biseduar seriozisht, të tjerë të heshtur, ishin të afërmit e pacientit, që i kalonin ditët atje për të qënë afër të dashurit të tyre- më tha Fejzo.
Akoma më e vëstirë ishte të rrokje në kujtesë se brenda asaj dhome, ishte dicka e hapur: truri njerëzor.
Vërtet unë vëzhgova drejt dhe brenda tij? Ndjeva një sëmbim faji të papritur. Ai tru ishte pjesë e qënies njerëzore, me një personalitet tërësisht të tijin. Por unë isha “zhytur” brenda tij dhe kisha menduar për të si të ishte një vend.
U ktheva brenda dhe gjeta Petrelën dhe Marsin të ulur në zyrën e jashtme, duke pirë kafe e biseduar.
“Je gati për të njohur pacientin e parë?, Marsh pyeti. Unë tunda kokën,
‘Mars gjithmonë foli me pacientin para dhe pas operacionit, ai përsëriti disa herë që kjo mund të ishte pjesa më e vështirë e punës së tij. Ai duhet të thoshte të vërtetën, por në të njejtën kohë ai nuk duhet ti hiqte shpresën pacientit.
Pacienti, një burë i shkurtër, trupngjeshur me fytyrë rinore, ishte i shoqëruar nga Florian Dashi, neurologu që do të fliste me të përgjatë operacionit në tru. Ai buzëqeshi, dhe lëvizjet e tij reflektonin siguri, por në sytë e tij kishte një hije pasigurie, ndoshta edhe frike.
Emri i tij ishte Ilmi Hasanaj. Ishte 33 vjec dhe punonte si murator në Tiranë.
Herën tjetër, kur e pashë Hasanajn, pasdite vonë, ai ishte nën anestezi dhe qëndrontei shtrirë mbi një barrelë në dhomën e operimit, me vetëm kafkën të dukshme. Koka e tij ishte rruajtur pjesërisht në përgatitje për hapjen e kafkës. Heqja e tumorit do të kryhej nesër. Marsh zakonisht i kryente të dy hapat në një ditë të vetme, por në këtë rast, për shkak se ishte një procedurë e re për këtë spital, operacioni do të bëhej në dy ditë të njëpasnjëshme. Petrela dhe kirurgu asistent i tij, Artur Xhumari, u përkulën mbi pacientin. Petrela tundi një pajisje të vogël fotografuese teksa vëzhgonte monitorin. Imazhet mbi ekran, që tregonin trurin, ndryshuan teksa ai lëvizi pajisjen, si imazhet ultrazanore që unë kisha parë, të fëmijëve të mi kur ishin në barkun e gruas time.
Petrela dhe Xhumari këshilloheshin më zëra të ulët, dhe unë mendova se ata po vendosnin ku ta hapnin kafkën. Pastaj Xhumari vendosi bisturinë dy inç mbi vesh dhe e shtyu fort, poshtë drejt lëkurës. Gjaku rrodhi përmes së çarës dhe ra poshtë kokës.
Xhumari e hodhi bisturinë në një gjysmërreth. Petrela përdori një pajisje thithëse për të thithur lart gjakun që po rridhte. Pastaj me një instrument të sheshtë që futi në pjesën e prerë, Xhumari palosi mbrapsht lëkurën, bashkë me mishin nën të dhe nervat që e lidhnin atë më kafkën. Inç për inç, dalëngadalë, koka po lirohej nga kockat e kafkës.
Ai e preu pjesërisht, pjesërisht e shtyu dhe e hoqi lirshëm nga pjesa e brendshme, ndërsa njëkohësisht e tërhiqte atë së prapthi nga lart, sikur të ishte duke zhveshur një frut të papjekur, lëkura e të cilit ende ngjitej pas mishit.
Kafka, tani e hapur, ishte e verdhë në të bardhë, me vija të holla gjaku të mpiksur në të gjitha drejtimet. Xhumari nxorri një instrument të shndritshëm metalik, në formën e një shkopi apo një hekuri të salduar, me një majë shpuesë në fund. Ai e vendosi majën drejt kurorës dhe filloi të shponte. Një gumëzhimë e fortë u ngrit rreth sallës së operacionit. Një shtresë e imët kockash të vogla, të grumbulluara, u formua rreth majës shpuese teksa gjaku rrodhi poshtë mbi kafkë. Kur shpimi kishte arritur te kockat, Xhumarri e ndali dhe e nxorri jashtë majën: rezultati dukej si vrima për vidën e ndonjë mobiljeje. Xhumari bëri edhe dy vrima të tjera si ajo. Pastaj ai mori një tjetër instrument, i bërë gjithashtu nga metal i shndritshëm dhe e futi cepin e saj në vrimën e parë. Kuptova se kjo ishte sharra.
Ajo gjithashtu gumëzhinte intensivisht dhe fort, dhe dukej se bëhej më e zhurmshme sa më thëlle kryhej punë. Xhumari e zvarriti atë ngadalë drejt vrimës së dytë, ndërsa Petrela thithi gjakun dhe pluhurin e kockave. Një carje e ngushtë u rrit pas saj. Kur sharra kishte ardhur në rreth të plotë dhe arrirë vrimën e parë nga ana e kundërt, Petrela ngriti pjesën e sipërme të kafkës si një kapak dhe e mbajti atë në ajër përballë meje.
“Cdo kirurg i trurit, në një moment të karrierës së tij, e rrëzon këtë në dysheme”, tha ai duke qeshur. Ai ia kaloi kapakun e përgjakshëm infermierëve, që e vendosën në një pjatë dhe e mbuluan me një fletë plastike të gjelbër.
Nën kafkën e hapur shtrihej një membranë e lyer me gjak dhe e lagësht. “Kjo është ‘dura mater’”, tha Petrela. “Pjesa më e jashtme e meninges”.
Xhumari e preu atë më gërshërë, duke krijuar një palë. Pjesa e brendshme e saj ishte e bardhë dhe i ngjante një copë lecke të lagur. Ai e tërhoqi palën butësisht, duke ekspozuar trurin. Pulsonte ngadalë dhe dukej kaltërosh në dritën e mprehtë të llampave. “Tani ne e qepim atë përsëri”, tha Petrela. “Dhe jemi të gjithë të vendosur për operimin, nesër”.
Mëngjesin tjetër, që ishte aq i ngrohtë dhe rrezatues si një ditë më parë, Marsh ishte mbështetur në një divan të zi në sallën e pritjes, pas sallës së operimit, i veshur me veshjen blu të operimit. Buzëqeshi pak teksa hyra.
“Je nervoz përpara operacioneve të tillë?”-e pyeta.
Ai pohoi me kokë. “Gjithmonë. Por operacioni i sotëm është relativisht i thjeshtë. Gjëja kryesore është të dish kur të ndalosh”.
U futa në sallën e operacionit. Hasanaj ishte shtrirë në të njejtin pozicion si një ditë më parë. Këtë herë ai ishte zgjuar. Sytë e tij ishin ngulitur përpara drejt. Një doktor po pastronte kokën e tij me një substancë kafe. Kur mbaroi, ai shtyu një shiringë në kokën e Hasanajt duke e shpuar atë përgjatë qepjes së një dite më parë. Duhej ti dhimbte, por Hasanaj nuk lëshoi zë, ai qëndroi atje pa lëvizur. Një perde jeshile iu hodh mbi sy me qëllim që fytyra e tij të ishte e mbuluar me një lloj tende, ndërsa kafka e tij mbeti e zhveshur. Dashi u ul në një karrige pranë tij. Marsh hyri në dhomë dhe filloi të studionte një monitor në të cilin ishte shfaqur skanimi i fundit i trurit.
“Ja ke e keni tumorin”-më tha mua. “Kështu që unë e di cfarë të pres. Por kurrë nuk mund të jesh i sigurt derisa ta shohësh atë në realitet.”
Xhumari filloi të hiqte qepjet. Ai palosi kokën mbrapa, duke nxjerrë në shesh kafkën.
Pjesa e brendshme, e lagësht e kafkës u mbulua menjëherë me garzë, e cila rrethonte kokën si një krater në të kuqe e të bardhë.
Xhumari dhe Petrela zbërthyen me kujdes kapëset metalike dhe hoqën kapakun. Të dy ata qëndruan pa lëvizur, kokat e tyre u përkulën në afër 90 gradë, aq sa edhe krahët e tyre, që ata i mbanin afër anëve të tyre njësoj si krahët e zogjve, e për një kohë të gjatë duart ishin e vetmja pjesë e trupit të tyre që lëvizte.
Më pas Marshi erdhi te unë. “Në Angli, cdokush do të ishte i gjallëruar dhe duke biseduar deri tani. Shpërqëndrimi është një qetësues i mirë”, ai pa nga unë. “Këtu kultura është ndryshe: Është më vertikale. Në Londër është horizontale. Ah, kjo heshtje si në kishë.”
Xhumari mori në dorë të sipërmen e kafkës, pjesa e brendshme e së cilës ishte mbuluar me gjak të ngurtë, ia kaloi infermieres që e vendosi në një pjatë dhe e mbuloi. Pasta ja hoqi qepjet në meningje dhe unë mund të shikoja drejpërdrejt trurin e Hasanajt në të njejtën kohë që ai më shihte përpara.
Truri ishte i shndritshëm dhe i mbuluar me enë gjaku, që shtriheshin të përdredhura si krimba të vegjël të kuqë, përkundër sipërfaqes në të verdhë e gri që shkëlqente. Petrela spërkati ujë mbi atë me një shiringë. Xhumari bëri disa hapa prapa për të bërë vend për Marshin, i cili u përkul përpara.
“Ky është tumori, atje, nuk është ai? Interesante.”
Ai më nguli sytë. “Mund ta shohësh?”
Unë tunda kokën. Cdo gjë më dukej njësoj.
Është atjë, një zonë pak rozë.
Në një monitor unë mund të shihja se si Marsh ishte duke gërmuar një vrimë të vogël në tumor, i cili për mua dukej identik me trurin përreth. Ai mbante një instrument në dorën e majtë, që e përdorte për mpiksjen e gjakut, në dorën e djathtë ai mbante një pajisje thithëse që përdorej për të hequr pjesët e vogla të indeve, copë pas cope. Ato u zhdukën brenda tubit.
Pranë tij qëndronte Petrela, që spërkaste ujë mbi sipërfaqe. Me përkthimin e Dashit, Marsh pyeti pacientin nëse mund të lëvizte gojën e tij, sytë.
Marsh ma bëri me dorë. “E shikon këtë? Këtë pikën e vogël këtu. Kjo është qendra për lëvizjet e fytyrës. Duhet ta lëmë atë në paqe”.
Të gjitha shprehjet e fytyrës së njeriut duhet të dalin nga ky vend i vogël? Të gjitha gëzimet, pikëllimet, gjithë drita dhe errësira që pushton një fytyrë në rrjedhën e jetës, janë të gjitha të gjurmueshme te kjo? Dridhja e buzëve përpara se lotët të rrjedhin, zytë e zemëruar, shpërthimi i papritur në të qeshura?
Marsh vazhdoi të punonte me të dy instrumentet. Duke përdorur valvulën, ai ngriti me forcë dhe shtyu vazhdimisht, ndërsa përdori një tjetër mjet midis, pa gjurmë dhe hezitim, pa ndaluar dhe sic dukej pa menduar.
Ndezi stimuluesin elektrik sërish dhe e shtyu drejt pjesës së poshtme të vrimës.
“Kjo duhet të jetë fytyra sërish”, tha ai.
“Asgjë”, tha Dashi.
“Tumori është thjesht si truri këtu, ky është problem”, tha ai. Dëshironi ta shikoni?”
U kërrusa mbi mikroskop sërish. Pamja këtë herë ishte mjaft e ndryshme. Ishte sikur të isha duke parë brenda një shpelle të madhe, në fund të së cilës ndodhej një pishinë e mbushur me lëng të kuq. Ndonjëherë vinte spërkatje uji nga e djathta. Nuk kisha parë kurrë ndonjë gjë si ajo, por muret e kësaj “shpelle” ishin aq të gjallë, të bërë nga indet e gjalla. Përgjatë skajeve të pishinës, mbi sipërfaqen e kuqe, muret ishin shprishur. Prapa murit më të brendshëm, që dukej se po bymehej pak si një tollombace gati për të plasur, vura re dicka rozë.
U përpoqa për të bashkuar dy perspektivat, ndieja sikur të isha në dy nivele të ndryshme të realitetit. Kisha parë brenda një dhome, ndryshe nga cdo tjetër, dhe kur ngrita shikimin, ajo dhomë ishte brenda trurit të Hasanajt, që qëndronte ende shtrirë në dhomën e mbushur me doktorë, infermiere dhe makina e pajisje.
Marshi u ndal dhe tërhoqi stimuluesin sërish për ta futur atë brenda vrimës.
“Asgjë”, tha Dashi.
Marshi stimuloi pjesën e poshtme sërish.
“Krahu i majtë, fytyra!”
“Atëhere ne do të ndalojmë këtu.”
Marrsh bëri disa hapa mbrapa. Sytë e tij dukeshin të lumtur.
Marsh i tha Hasanajt se operacioni kishte qënë i suksesshëm, e pas kësaj la dhomën e operacionit. Unë u afrova te pacienti dhe u përkula para tij. Ai dukej i lodhur, sytë e tij dukeshin të ngushtuar, fytyra e tij nuk shprehte asgjë.
“Si ndihesh”, e pyeta. Hasanaj buzëqeshi dhe ngriti gishtin e tij. Dashi qeshi. Shpina e tij ishte tërësisht e lagur me djersë.
Pas operacionit që zgjati tre orë, ne shkuam në një park jashtë qendrës së qytetit, ku ishte një restorant tradicional me kamarierë të veshur me kostume tradicionale, ku hëngrëm një drekë. Të gjithë ishim në humor të mirë, vecanërisht Marshi. Kishte një lehtësim brenda tij dhe ai dukej më i hapur. Jo se ai dukej i mbyllur më parë, por hija që kisha shquar te ai, kishte ikur.
Edhe unë isha i lumtur. Pamja e maleve prapa qytetit, aq e gjelbër, ma gjallëroi shpirtin dhe shikimi i trurit, aspekti i tij fiziologjik, anësoret e kafkës brenda të cilës ai pulsonte, gjaku i kuq-ishin gjithashtu gjëra të këndshme për tu menduar. Për ngjyrat e shndritshme që lidhnin peisazhin e trurit me barin që rritej në atë verandë, të gjitha ato imazhe dhe mendime që nuk mund të shkëputeshin nga gjendja e tyre materiale, lidheshin gjithsesi me qytetin aq plot me ëndrra, shpresa dhe imagjinata.
I njëjti qytet ishte gjithashtu plot me sëmundje dhe dëshira, me tragjedi dhe vdekje, ishte dicka për të cilën unë nuk ndalova ta merrja parasysh, as faktin se truri që kisha parë ishte i sëmurë. Operacioni ishte i suksesshëm, tensioni kishte rënë. Gjithë cfarë mund të shihja ishte jeta dhe gjallnia.
Një ditë më pas, Hasanaj ishte vetëm në një dhomë në katin e tretë, i ulur gjysmë drejt në shtrat, i mbështetur në jastëk, të gjithë pjesën e sipërme të kokës mbështjellë me fasha.
Fytyra e tij u kthjellua kur pa Marshin dhe Petrelën. Por kishte dicka groteske në buzëqeshjen etij, sepse njëra anë e fytyrës së tij ishte e paralizuar dhe goja e tij dukej pak e varur. Kështu që ajo ishte më shumë një ngërdheshje se sa buzëqeshje. Marsh i tha atij se kishte një dobësi të përkohshme në njërën anë, gjë që ishte krejt normale dhe se do të bëhej më mirë së shpejti.
Hasanaj tundi kokën, ai e kuptoi dhe bëri sërish ngërdheshjen. Qeshi dobët me sytë që i shkelqenin…
Përktheu për Opinion.al: Alteo Hysi.
