Përktheu nga anglishtja Elvis Zaimi
Është shumë e vështirë të shpjegohet sensi i thellësisë dhe gjerësisë që ne ndjejmë në leximin e Tolstoit. Sir Isaiah Berlin iu afrua më shumë se të tjerët shpjegimit të këtij sensi, me përshkrimin që i dha atij . Heronjtë e Tolstoit arrijnë një lloj sereniteti duke arritur të pranojnë “lidhjen e përhershme dhe të pandryshueshme që ekziston ndërmjet gjërave në botë, si dhe tekstin universal të jetës njerëzore”. Nëpërmjet tyre në bëhemi të ndërgjegjshëm për ekzistensën e një rendi të nënvetshëm, që jo vetëm ekziston poshtë botës tonë të përvojës njerëzore, por ndoshta që e disiplinon duke e vënë në “tallje dhe e përqeshur” atë.
Në veprën e Tolstoit lexuesi gjen një rend të rregulluar nga ligjësi, rend i cili e përmban dhe e përcakton strukturën tonë të eksperiencave njerëzore, njëmend si të thuash, korniza, brenda të cilës ne përfytyrojmë të vendosura vetveten dhe eksperiencat tona jetësore.
Ne e shohim veten të zhytur, madje të përmbytur intensivisht në thellësitë e këtij mediumi artistik siç është vepra e Tolstoit, deri në një shkallë të atillë sa ne e pranojmë atë natyrshëm, pa e vënë asnjë çast në dyshim, njëlloj si të ishte pjesë e eksperiencës së vetë jetës tonë. Ne nuk e vëzhgojmë atë së jashtmi, nuk e identifikojmë, masim dhe kërkojmë ta manipulojmë ndikimin që ajo ak tek ne, as dhe nuk mundemi ta bëjmë një gjë të tillë, teksa ajo depërton në mënyrë intime tek kujtimi që vetja ka për eksperiencën tonë jetësore, teksa kjo vepër ndërthuret duke u mpleksur kaq ngushtë me atë çfarë jemi dhe bëjmë në jetët tona, deri në atë pikë sa vepra e Tolstoit nuk mund të dalë më sërish mbi sipërfaqen e rrjedhës së eksperiencës tonë jetësore, për t’u vëzhguar e shkëputur prej saj, me të njëjtën kthjelltësi me të cilën vëzhgohet një objekt nga shkenca.
Teksa e gjejmë vetveten të përmbytur në rrjedhën e këtij mediumi artistik- është ai që i përcakton kategoritë tona të përhershme, standartin tonë mbi të vërtetën dhe të rremen, mbi realitetin dhe dukjen, mbi të mirën dhe të keqen, mbi çka është qëndrore dhe çka mbetet të jetë periferike, mbi subjektiven dhe objektiven, mbi të bukurën dhe të shëmtuarën, mbi lëvizjen dhe prehjen, për të shkuarën, të tashmen, dhe të ardhmen, mbi të njëjtën dhe të shumëfishtën; ndërkaq asnjë prej tyre ose prej kategorive të njohura shprehimisht të mendimit nuk mund të gjejë zbatim mbi “veprën e Tolstoit”, sepse vetë kjo e fundit nuk është veçse një “ emër i vagullt” për një gjithësinë që i përfshin jo vetëm këto kategori dhe koncepte, por është njëkohësisht edhe kuadri i fundmë I brendashkruarjes së tyre, pa harruar të përfshijë edhe supozimet themelore me të cilat funksionojnë jetët e lexuesve. Personazhe të tilla si Pierre te “Lufta dhe Paqja” dhe Levin tek Ana Karenina fitojnë një masë të caktuar mençurie jo duke mësuar fakte të reja për botën, por duke arritur të kuptojnë dhe pranojnë limitet e vendosura prej saj. Pierre e kërkon atë mençuri kuturu, Kutuzovi e ndjen atë me intutitë, ndërsa Karataevi është në harmoni me të.
Të gjitha personazhet e Tolstoit kanë përndritje të shkurtra dhe të ndërprera të saj, si shfaqje mençurie që ndriçon sadopak jetët e tyre. Këtë e ngërthen përmbledhtazi shpjegimi mbi Platon Karataev-in, i cili shfaqet atëherë kur Pierre ka humbur besimin mbi kuptimin e jetës së tij.Karataevi do të mbetej në kujtesën e Pierre si “personifikimi i çdo gjëje të mirë dhe të çiltër ruse”. Kur ai fliste “dukej se nuk e dinte sesi do të përfundonte”.
Ai nuk e dinte, dhe nuk mund ta dinte, kuptimin e fjalëve jashtë kontekstit të tyre. Çdo fjalë dhe mendim i tij manifestonte një veprimtari të panjohur për të, dhe kjo ishte jeta e tij. Por jeta e tij, ashtu siç ai e vlerësonte atë, nuk kishte kuptim si një gjë e veçuar.Ajo kishte kuptim veçse si pjesë e të gjithës, dhe për këtë ai ishte gjithmonë i ndërgjegjshëm. Fjalët dhe veprimet i rridhnin, me po të njëjtin spontanitet, pashmangshmëri dhe natyrshmëri, si ajo e aromës që lëshon një lule. Ai nuk mund të kuptonte vlerën dhe domethënien e ndonjë fjale apo veprimi të veçantë. Karataevi jetonte pa ndërgjegjen se uniteti i kësaj bote nuk e pranon abstraksionin. Ai mëshiron për Pierre më shumë Zotin sesa Arkitekti i Universit për masonët e lirë. Ai e ndihmon Pierre-in të rifitojë thjeshtësinë e të ndjerit të drejtpërdrejtë, të çiltër, dhe pa dredha. Pierre ndjehet më në fund “si njeriu, i cili pasi i ka tendosur dhe lodhur sytë e tij për të parë larg në distancë, e gjen atë që kërkonte mu para këmbëve të tij”. Pranë këtij zotimi spontan, të pamenduar prej reflektimit të arsyeshëm, por të ardhur veçse nga ndjenjat, dikush mund të vendosë dëshpërimin e Levinit afër fundit të Ana Kareninës “Levini nuk po i gjente dot përgjigjet e pyetjeve “Kush ishte” dhe “Përse jetonte?” dhe kjo po e çonte drejt dëshpërimit dhe makthit; por kur nuk ia bënte më vetes këto pyetje, i dukej se e dinte jo vetëm se kush ishte, por edhe përse jetonte, sepse ai vepronte si duhej dhe jetonte përsëmbari”
I përmbytur nga detyrimet e shumta që duhet të përballojë dhe përmbushë, të cilat i gllabërojnë të gjithë kohën, Levini u përpoq të shmangë mendimet mbi pyetjet e mëdha, por ai nuk është lloji i njeriut që mund të ndjehet rehat kur i bishtnon atyre: ”Kështu ai jetoi, pa e ditur dhe pa e pasur mundësinë të dinte se cili ai ishte, dhe përse jetonte në këtë botë, dhe kaq e shqetësonte kjo padituri sa kishte frikë se mund të kryente vetëvrasje, ndërkohë që skaliti njëkohësisht me vendosmëri për veten e tij një stil individual jetese” .
Tolstoi na bën për një çast të mendojmë me nota komike për rastin e Levin-it, ashtu siç edhe për Pierre. Notat e humorit vijnë nga ndryshimet e papajtueshme ndërmjet ankthit, reflektimit të gjatë dhe të tendosur, dhe intuitës së pafuqishme. Levini, ashtu si Pierre, e gjen veten e tij të kthyer pas në kohë, në qartësinë e bindjeve të fëminisë: ”Nuk kam zbuluar asgjë. Thjesht gjeta atë që e kam pas ditur…E çlirova veten prej mashtrimit”.
Levini njeh dhe pranon në vete qartësinë me të cilën ka jetuar i qetë, gjithë ato kohë kur nuk ka lejuar që reflektimi t’ia përmbyste atë. Ndërsa hedh vështrimin lart në kubenë qiellore ai e di se “nuk mund ta shohë atë veçse si të rrumbullaktë dhe të fundmë”, ndonëse e di fare mirë se hapësira është e pafundme. A do të kishin mundur astronomët ta skiconin hartën e qiejve, nëse nuk do ta kishin marrë tokën si të palëvizshme? A do të kishin matur gjithçka kanë mundur të masin nëse nuk do t’i kishin bërë vëzhgimet e tyre në lidhje me një meridian dhe horizont të vetëm? A nuk është ndërgjegjja e njeriut një pikë e tillë e palëvizshme?
Ka një ngjashmëri mbresëlënëse ndërmjet argumentit që përmbledh fundin e jetë së Levinit dhe atij që dominon në veprën e fundit të Wittgenstein, “Mbi qartësinë”.Një nga problemet për Wittgenstein është të vendosë kufijtë e skepticizmit.”Dyshimi në vetvete qëndron vetëm në çfarë është përtej dyshimit” “Një dyshim I pafund dhe I paqëllimtë nuk është dyshim fare” Wittgenstein trajton çështjen e një structure, karkasë e dijes, që ngrihet nga Isaiah Berlin “Unë nuk I mësoj në mënyrë eksplicite pohimet që qëndrojnë të pandryshuara (feststehen) para meje. Unë mund t’I zbuloj ato më pas si boshti, rreth të cilit rrotulllohet një trup.Ky bosht nuk është I fiksuar në kuptimin që ai mbahet fort pas një pikëmbështetjeje, por është lëvizja rrotull tij që e përcakton palëvizshmërinë e tij”.
Por, vijon më tej Wittgenstein, “ajo që unë mbaj të pandryshuar nuk është një fjali por një “rrjet fjalish” të ndërthurura në kuptimet e tyre me njëra-tjetrën”. Ky rrjet fjalish përbën strukturën mbi të cilën qëndron dhe mbahet e gjithë njohja jonë empirike, ose mbi të cilën qëndron e kapur e gjithë eksperienca jonë, duke përfshirë edhe eksperiencat tona të pasigurta, të cilat duhet t’i përshtaten asaj. Kjo domethënë se, pyetjet që ne ngremë, si dhe dyshimet tona, varen nga fakti se disa pohime janë të përjashtuara nga dyshimi, ato si të thuash janë faktorët përcaktues të dijes, të cilët shërbejnë si “mentesha” rrotull të cilave vërtiten “dyshimet” tona”.
Pikënisja jonë janë “të pandryshueshmet” e tilla: ”Nëse duam që dera të rrotullohet, menteshat duhet të jenë aty të palëvizshme”. Sepse dyshimet, ashtu si të gjitha përdorimet tona që I bëjmë gjuhës, lindin nga “format e jetës”. Vetë Wittgenstein e admironte Tolstoin. ”Jeta ime konsiston në të qenurin i kënaqur për të pranuar shumë gjëra”
