Përktheu Elvis Zaimi
Madhështia e Hemingway-it qëndron tek tregimet e tij të shkurtra, të cilat rivalizojnë me mjeshtrat e tjerë të prozës së shkurtër, si Xhojsi, Çehovi apo Isaak Babel. Ndër romanet e tij, edhe pse më i miri, “Dielli ngrihet përsëri”, na shtrëngon të jemi të rezervuar të sugjerojmë për këtë shkrimtar të njëjtat vlerësime si për prozën e tij të shkurtër. “Plaku dhe deti” është më popullori ndër veprat e periudhës së vonë të këtij shkrimtari, por ky roman i shkurtër, fatkeqësisht, është një parodi e paqëllimshme për vetëveten nga autori, ndonëse po për këtë arsye më pak pikëlluese sesa “Përgjatë lumit dhe nëpër pemë”, i krijuar pikërisht përpara tij. Ka tek “Plaku dhe deti” një butësi, brishtësi, dhe ëmbëlsi të nuancuar, e cila e shpëton këtë vepër nga zemërgjerësia dhe ndjenja e faljes që shfaq për vetveten Hemingëay tek “Përgjatë lumit dhe nëpër pemë”. Në një intervistë me George Plimpton, Hemingway pohon në këtë mënyrë krenarinë e tij për stilin e kursyer estetik të romanit:
“Plaku dhe deti” mund të kishte qenë rreth njëmijë faqe i gjatë, të përfshinte në personazhet e tij çdo banor të fshatit, si dhe mënyrën sesi ata e nxirrnin jetesën, ishin lindur, ishin shkolluar, ishin bërë me fëmijë etjj….Por kjo tashmë është bërë shkëlqyeshëm dhe mjaft mirë nga të tjerë shkrimtarë. Kur shkruajmë jemi të kufizuar nga çfarë tashmë është arritur kënaqshëm. Kështu që më duhet të përpiqesha të mësoja diçka të re. Së pari m’u desh të eliminoja çdo gjë të panevojshme që përcillte tek lexuesi përvojën e derisotme të jetës së tij, dhe në këtë mënyrë vetëm pasi ai ose ajo të lexonte diçka, ajo që kishte lexuar do të mund të shndërrohej në pjesë të përvojës së tij, dhe t’i dukej sikur ta kishte jetuar në realitet.Kjo është shumë e vështirë për t’u bërë, dhe unë kam punuar për të shumë fort.
Gjithsesi, duke e lënë mënjanë sesi arrihet kjo, unë kësaj here pata një fat të pabesueshëm duke mundur ta përcjell të plotë këtë eksperiencë, e cila ishte e tillë që nuk ishte përcjellë më parë nga asnjë shkrimtar tjetër.Fati im ishte se pata një burrë dhe një fëmi të mirë, dhe shkrimtarët e mëparshëm e kishin harruar se ekzistojnë gjëra të tilla. Përveç kësaj, të shkruash për oqeanin ka po aq vlerë sa të shkruash për njeriun. Kështu pra, që unë këtu isha me fat. Unë e pashë peshkun shpatë femër dhe di për të. Kështu që e lashë atë jashtë narracionit. Pashë në rrymë një tufëzë prej më shumë se 50 spermatozoide balenash, në të njëjtën ngushticë ujore, dhe njëherë i gjuajta me fuzhnjë në rreth 60 fut thellësi, por nuk arrita, dhe e humba shënjestrën.Kështu që e lashë edhe atë jashtë narracionit.Por është dija ajo që e bën të nënujshmen pjesë të ajsbergut”.
“Plaku dhe deti” është fatkeqësisht shumë më tepër i gjatë sesa Hemingway besonte se, në mprehtësinë e tij, ta kishte shkurtuar shijshëm dhe këndshëm. Në të vertetë, arti eliptik, ose i lënies të gjërave jashtë tekstit letrar, është virtyti i madh i shkrimësisë së Hemingëayt, por i shfaqur tek tregimet e tij të shkurtra. Ndërkaq, “Plaku dhe deti” është mërzitshëm përsëritës, dhe peshkatari plak Santiago është po ashtu qartësisht një idealizim i vetvetes nga Hemingëay, i cili mendon në stilin e autorit se është duke sjellë në breg një vepër apo punë të madhe:
“Vetëm unë nuk kam më fat.Por kush e di? Mundet sot. Çdo ditë është një ditë e re. Është më mirë të jesh njeri me fat.Por unë më tepër do të doja të isha kërkues për veten time dhe i saktë. Fati vjen atëherë kur je gati për të.”
Duke medituar peshkun e madh, Santiago është më pranë se kurrë Hemingwayit artist letrar, i cili në vetmi kërkon të shkruajë në mënyrë karakteristike, sa më profesionalisht;
“Zgjedhja e tij kishte qenë të qëndronte në ujërat e errëta të thellësisë, sa më larg, jashtë dhe përtej laqeve, grackave dhe tradhëtive. Zgjedhja ime është të shkoj atje, ta gjej atë, përtej gjithë njerëzve. Përtej gjithë njerëzve në botë. Tashmë ne jemi bërë bashkë, dhe jemi kështu që nga dreka. Dhe nuk është askush tjetër të na ndihë, asnjërin nga ne të dy”.
Sprova e rëndë për Santiagon, fillimisht me peshkun e madh, dhe më pas në betejën kundër peshkaqenëve, i asociohet si ide nga Hemingway, agonisë dhe triumfit të Krishtit. Duke qenë se është kaq e vështirë, për të mos thënë e pamundur, të shkoklavitësh duke ndarë personazhin e Santiagos nga ai i Hemingëay-it, ky identifikim shtesë është kaq për të ardhur keq për pasojat estetike që vijnë prej tij, duke e bërë lexuesin akoma më të parehatshëm. Ka një dëshirim, apo një nostalgji për besimin tek Hemingway që nis së paku nga “Dielli ngrihet përsëri”, dhe vazhdon deri në fund të karrierës së tij.Por nëse “Plaku dhe deti” është një alegori e krishterë, atëherë libri synon të mbart për qëllimet e autorit një domethënie, që ai as nuk e nxë, dhe as nuk mund ta mbajë. Peshku I madh nuk është Moby-Dick ose kundërshtari I Jobit: Santiago e do peshkun dhe e sheh atë si kopjen e tij. Si t’ia bëjmë me Santiagon-si-Krishti, kur përpiqemi të interpretojmë peshkun e madh shpatë?
William Faulkner e lëvdoi “Plaku dhe deti” si vepra më e mirë e Hemingway, por ishte po Faulkner që e vlerësoi Thomas Wolfe si romancierin më të madh amerikan të shekullit. jo rrëfenjë, larg së qëni ndër më të mirat e Hemingëay, nuk mund të jetë as shëmbëlltyra e shëlbimit të krishterë dhe as triumfi I një romancieri, jo më tepër për shkak se është e papajtueshme me to, por për shkak se një narracion kaq përsëritës dhe i mëshirshëm ndaj vetvetes nuk mund ta mbajë këtë barrë të dyfishtë. Sentimentalizmi, ose emocioni që e tejkalon objektin e rrëfimit, e ka përmbytur “Plakun dhe deti”. Hemingëay është kaq i prekur dhe i vënë përpara nga vetvetja, saqë stili I tij i famshëm lakonik prodhon mbishkrim letrar jokarakteristik. Ne nuk na shfaqet “hiri nën trysni”, por diçka e përafërt me Narcissus, i cili vëzhgon vetveten mbi pasqyrën e detit.
