Përktheu nga origjinali anglisht Elvis Zaimi
Kur E.R Dodds e përshkruan Sofokliun si “eksponentin e fundit të madh të pikëvrojtimit arkaik mbi botën”, ky përshkrim për shumë prej nesh do të ishte i pranueshëm, me kushtin nëse do të na lejohej të shkruanim glosa mbi të.Kjo ese, është pjesërisht, një glosë e tillë.
Këndvështrimi arkaik grek mbi botën ishte një përmbledhje zakonesh të menduari, të cilat përfshinin tek mendimi nivele të caktuara të racionalitetit. Nëse nuk mund të përkufizohet me saktësi, veçantësia e tij mund të skicohet e pikturuar në laryshinë e tij shumëplanëshe, dhe askush nuk ia ka dalë mbanë më mirë ta bëjë këtë sesa E.R Dodds, në librin e tij të cituar më sipër prej meje, “Grekët dhe Irracionalja”. Në këtë drejtim, do të rilevj të spikatura në diskutimin që pason.disa aspekte të tij, të lidhura veçanërisht me tragjedinë,
Në gjysmën e dytë të shekullit të pestë pati një ndryshim në klimën e përgjithshme të mendimit, ndryshim i përcjellë në histori me termin “Ndriçimi i mendjes”, i cili u karakterizua nga kundërshtimi, hedhja poshtë, apo edhe modifikimi I mënyrave arkaike të të menduarit. Pararendësit e këtij ndryshimi ishin Jonikët, me burra të tillë si Ksenofoni dhe Herakliti, mbi këtë ndryshim shfaq ndikimin e tij Euripidi enigmatik; ndërkaq ishin Sofistët që përhapën tharmin e ideve të këtij ndryshimi, dhe më së fundmi është Platoni ai që imponon mbi këtë shtjellë dhe nebulozë idesh, modele të reja të të menduarit, ndikimi i të cilave mbetet edhe sot kaq i fuqishëm, sa shpesh kalon i pavënë re. Në të vërtetë shpesh mëdyshem vetëmeveten, duke e hamendësuar Platonin si përgjegjësin kryesor, sëbashku me teologjinë e krishterë, për ndryshimet që ekzistojnë ndërmjet teoricienëve modernë në opinionet e tyre mbi aftësitë mendore të shkrimtarëve të tillë si Eskili dhe Sofokliu, dhe se thelbi i paragjykimit që u bëhet
aftësive të tyre mendore, duke i konsideruar në mjaft raste si të luajtur mendsh, në thelb nuk ka të bëjë me çështjen se cilat ishin në të vërtetë mendimet e tyre, por se çfarë i lejohet të mendojë, cilat janë sinoret e pranueshme dhe sa larg I lejohet të shkojë të menduarit, të një shkrimtari që ze një vend të nderuar në shoqëri. A është pra e drejtë t’I fusim ndër thonjëza të dy sëbashku, si Eskilin ashtu edhe Sofokliun, si përfaqësuesit e një bote më të hershme mendimi? Dods shpreh një rezervë në lidhje me përgjigjen që mund t’i jepet kësaj pyetjeje “Sofokliu, në mendimin e tij, (me përjashtim ndoshta vetëm të dramave të fundit), I përket tërësisht botës së vjetër…Eskili, në anën tjetër, në përpjekjen e tij për ta interpretuar dhe racionalizuar trashëgiminë e Epokës Arkaike, është në shumë mënyra edhe profetizuesi I një epoke të re”. Për disa studiues, vetë përdorimi I fjalës “mendim” në rastin e Sofokliut është i pavend dhe I papërshtatshëm.Ata natyrisht me këtë nuk duan të thonë se Sofokliu nuk mendon në kuptimin literal të fjalës, do të ishte një “bëmë” e shquar dhe për t’u përmendur të kishe shkruar “Edipin në Kolonë”, pa u menduar. Ajo që këta studiues duan të thonë është se, ndërsa Eskili u ndesh me probleme themelore fetare dhe morale, Sofokliu thjesht e gëlltiti sistemin ekzistues të të menduarit dhe të ndjenjave të kohës kur jetoi, e gëlltiti atë ngadalë dhe në vazhdimësi, por e gëlltiti plotësisht. Kjo nënkupton se, i pashqetësuar moralisht apo intelektualisht nga mënyrat e sistemit të vjetër, ai e hoqi mënjanë vështrimin e tij nga e reja-dhe në këtë mënyrë nuk mund të merret seriozisht si mendimtar.Kjo nuk është një pikëpamje që do të miratohej apo lavdërohej nga Kitto, studiuesi për të cilin është realizuar kjo përmbledhje esesh, dhe as do të gjejë mbështetje në këtë ese timen.
“Edipi Tiran” zë një vend të veçantë në veprën e Sofokliut. Më e fuqishmja ndër tragjeditë e tij, ajo zbulon thelbin e vërtetë të një aspekti të mendimit të tij, në vetvete një trashëgimi e epokës arkaike.Kam parasysh këtu të çarën që vjen nga besëthyerja ndërmjet mënyrës së njerëzishme dhe asaj të perëndishme të të ekzistuarit, brishtëinë njerëzore dhe varësinë e tij, të qenurit I thyeshëm para një fati të dhënë nga Zotat. Ky mendim merr të shprehurin e tij klasik në strofën e parë të odës së kënduar nga kori, ndërsa Edipi lë skenën pasi ka mësuar fatin e tij. ’Çfarë fiton njeriu më shumë nga lumturia (eudaimonia) sesa një shëmbëlltyrë, dhe pas shëmbëlltyrës, rënien? Nuk quaj të bekuar asnjë të vdekshëm, sepse kam shembullin e daimon-it tënd Edip, përpara syve të mi ” Çfarë kuptojnë këto fjalë? Çfarë donte të thoshte Sofokliu me-daimon i Edipit? Po me eudiamonia? Sigurisht më tepër sesa kuptonte Aristoteli me eudiamonia, kur ai thotë se kjo është e mira e synuar nga të gjithë njerëzit, dhe më shumë sesa daimon-I që ne kemi ndër mend kur flasim vagullt për fatin e një njeriu.Duke e cituar përsëri Dodds “Një demon i tretë, që shfaqet për herë të parë në Epokën Arkaike, I bashkëngjitet zakonisht nga lindja një individi të caktuar, duke përcaktuar, plotësisht apo pjesërisht, edhe fatin e tij individual… Ai përfaqëson moira-n individuale, apo “rriskun/kismetin” për të cilin flet Homeri, por në një trajtë të personalizuar, e cila synon ta joshë dhe bëjë për vete imagjinatën e asaj epoke”. Fajtori që bëhet shkaktar/përgjegjës për fatin e Edipit, atëherë, është një fuqi e mbinatyrshme dhe e ligë, e cila ka qenë bashkë me të duke e përndjekur që kur ka lindur. Sigurisht që kjo nuk përbën të dhënën treguese për një të menduar të pavarur të Sofokliut-ose për të nënkuptuar ndonjë tjetër përveçse fatalizmin popullor me mbitone bestytnish.
Në të vërtetë, ideja e ligësisë nuk haset në strofë. Por le të zhvendosemi pak pas në dramë. Për të qetësuar frikërat e Edipit, Jokasta I ka thënë atij, se profecia e kumtuar nga orakulli Lajit, duket të mos jetë përmbushur.Por ndërmendja e vendit ku takohen tri udhët e mëdha, ngjalli vagullimthi përqasjen e
një të kuptuari llahtarisës në mendjen e mbretit Edip, prej këndej e paqetë, ndaj ai I tregon Jokastës historinë e takimit të tij mu në atë vend.Nëse ka ndonjë lidhje (siç e shpreh ai me eufemizëm), mes vrasjes prej tij të të huajit dhe Lajit, cili do të ishte më i mjerë dhe I hidhëruar në fatkobin dhe turpin për faqe të zezë, “për shkak të një daimon-i më të paudhë dhe armiqësor”, sesa ai që e ka dërrmuar dhe rropullitur Edipin në mynxyrën ku e sheh veten të katandisur, I shtrënguar të mbajë përgjegjësi për mallkimin që ka shfryrë vetë dhe para dekretit të shpallur prej vetë atij, duke u përbetuar të nxjerrë jashtë ligjit vrasësin e Lajit, ndërkaq që ka fjetur me gruan e burrit të cilin e ka vrarë. Jo vetëm kaq, por ai mendon se do t’I duhet ta braktisë dhe të jetojë tash e tutje jashtë atdheut, nga frika se është martuar fëlligsht me nënën e tij, dhe ka vrarë të atin.’A nuk do të ishte e drejtë që nga të tjerët të gjykohesha se këto gjëra erdhën prej një daimon-I mizor”. Edipi pra, bën shkaktar për fatin e tij, që është edhe më I keq sesa ai ende ka arritur ta kuptojë, një fuqi mbinjërëzore, sa armiqësore, po aq dhe mizore.Kur fatkobin e tij e mëson të plotë, dhe kur Edipi tashma e ka mësuar atë, ai hyn në pallat, sakaq kori argumenton për kotësinë e çdo përpjekje të njeriut ndaj daimon-it të Edipit, e destinuar të përfundojë në hiçmosgjë.
Më pas, në odë, kori këndon: “Koha që gjithçka sheh ty të të ketë ndodhur, martesën tënde të përbindshme ku për një kohë të gjatë fëmija I lindur u bë ati…”. Ky përkthim jo I duhur I të papërkthyeshmes, lë jashtë tij fjalën i ‘pavullnetëshëm” ose “padashje, pa qëllim” si epiteti për Edipin. Krimineli i ndërgjegjshëm kërkon të ikë dhe të rrëshqasë, duke u fshehur dhe bërë përpjekje për të shpëtuar nga mundësia për t’u zbuluar , e cila, edhe nëse ndodh, vjen në kundërshtim me vullnetin e tij. Por ky nuk është rasti me Edipin. Çfarë, atëherë, ishte ajo që i kundërvihej vullnetit apo vetëdijes së Edipit? Kemi ndoshta në këtë pikë një dykuptimësi të paramenduar, e cila zhduket dhe kthjellohet ca reshta më tej, kur një shërbëtor del prej pallatit tashmë të fëlliqur (siç shprehet ai) me ligësi të tjera që shpejt do të dalin në dritë, “ligësi të farkëtura me vetëdije, dhe jo pa dashje”. Nuk mund të bëhet një dallim më I qartë dhe me më shumë emfazë, ndërmjet bëmave të liga që janë dëshiruar, dhe atyre të padëshiruara nga Edipi, dallim i cili përforcohet nga komentet e përgjithshme të Lajmësit, se ‘është më therës egërcimi që shkakton zemërata e shkatuar nga ato bëma të iiga që duken se janë zgjedhur vetë për t’u kryer (nga Edipi)”.Dallimi është bërë i qartë, dhe ne presim që ai të mbahet I qartë deri në fund të tragjedisë.Kur vrau të atin dhe u martua me nënën e tij, Edipi ishte një viktimë e zotave, por, kur qorollisi vetveten, ai ishte një agjent I lirë.sa tërheqëse duket t’I shohësh gjërat në këtë mënyrë, dhe sa e kufizuar mund të jetë e vërteta për to!
Lajmësi tregon historinë e vetëvrasjes së Jokastës dhe vetë-qorollisjes së Edipit.Dyert hapen përsëri, dhe Edipi i verbër del jashtë prej tyre. Reagimi i Korit, ashtu siç duhet të jetë ai I çdo audience, është I mbizotëruar nga llahtari I stërmadh, dhe i paparë kurrë më parë.”Çfarë marrëzie të ka pushtuar? Kush ishte daimon-I që me një kërcim vigan tejkaloi çdo skaj, mbi…?” Mbi çfarë? E gjithë shprehja është përsëri e papërkthyeshme, dhe përkthimi I Jebb duket se e humbet sensig dallues që e shënjon kuptimin, mbi të gjitha humbet lidhjen kuptimore ndërmjet këtyre reshtave dhe odës korale pararendëse. Unë vetëm se mund ta përmbyll me një shtrirje kuptimi të zgjedhur lirisht prej meje “mbi rriskun/kismetin tënd (moira), i cili ishte tashmë puna e ligë e një demoni (daimon)”. Fati I lig I Edipit duket tashmë të ketë mbërritur në pikën e tij më ekstreme, duke u shndërruar në paradigmën e përkryer për të gjithë atë pjese shkretane të njerëzimit, të goditur nga kobet dhe mynxyrat.
Por ka mbetur një pikë tjetër për t’u mbërritur në mjerimin e tij, e cila gjithashtu I atribuohet mësymjes të një daimon-i. Ca reshta më tej, ndërsa në verbërinë e tij kërkon me duar rrugën kuturu, Edipi lëshon pasthirrmën “Oh Daimon, domethënë ju paskeni shkuar kaq larg”. Është e qartë nga fjalët që i paraprijnë britmës së tij, si dhe nga përgjigja e Korit, se ai është duke menduar për verbërinë e tij. Përsëri më vonë në tragjedi, Kori pyet:”Si munde ta sillje veten në këtë derexhe, sa të shkatërroje shikimin tënd? Cili daimon të shtyu ta bëje këtë?”. Edipi mund të ketë thënë, dhe disa kritikë e shkruajnë sikur ta ketë thënë vërtetë, se “Ashtu si për vuajtjet e tjera të mia, ato ishin vepër e Apolonit, por, kur nxorra sytë e mia, përgjegjësia ishte vetëm e imja (dhe ju e keni gabim tek më pyetni se cili daimon më shtyu)”. Në të vërtetë ai përgjigjet “Ishte Apoloni, miqtë e mi, ishte Apoloni, Hyu që i përmbushi për mua këto vuajtje. Por nuk ishte dora e sakujt tjetër që qëlloi duke më nxjerrë sytë, isha Unë”.Emri që përsëritet i Apolonit duhet të jetë përgjigja për pyetjen se “Cili daimon?”. Shprehja “këto vuajtje të miat” nuk mund të përjashtojnë dhe në radhë të parë u referohen vuajtjeve të dukshme që dominojnë në skenë. Do të ishte punë e përkujdesur dhe mjaft e mirë të supozonim se, ndërkohë që Apolloni ishte përgjegjës nëpërmjet orakullit të tij për vuajtjet e mëhershme të Edipit, vetëqorollisja është një akt i vullnetit të pavarur të edipit, e pamotivuar nga pushteti I vullnetit të Zotave. Por nuk është ky këndvështrimi sesi e sheh Edipi ose Kori këtë çështje.
Ne fare mirë tashmë mund të pyesim se çfarë ka ndodhur me dallimin e qartë ndërmjet akteve të vullnetshme dhe të pavullnetshme me të cilat Sofokliu na e prezantoi këtë skenë? Çfarë mund të thuhet, për shkak të shkrirjes së dallimeve ndërmjet këtyre dy akteve, në lidhje me Sofokliun, se ai nuk e paska shestuar dramën me vete, duke mos u menduar kujdesshëm mbi veprimin skenik të Edipit, dhe po aq mbi ndikimin e fuqisë të Zotave mbi të?
Natyrisht se ajo e Sofokliut është një mendje duke punuar mbi një tren mendimesh, duke punuar me një formalizëm tradicional në artin letrar grek të kohës, në një teknikë verbale që të kujton atë të Eskilit. (A nuk mund të sugjerohet kësisoj se nëse mendimi bën të detyrueshëm një kallëp formal, po ashtu njësoj edhe poeti që punon me disa metoda formale, është gati i detyruar edhe ai të mendojë?) Sigurisht, se mendja e Sofokliut nuk ishte po aq edhe një mendje e pavetëdijësuar se çfarë ishin duke menduar bashkëkohësit e tij. Mendimi I tij ka lidhje me Homerin dhe Eskilin, por njëkohësisht edhe me Sokratin dhe Euripidin.Nëse drama u shkrua në fillimet e viteve 420, siç ka gjasë të jetë, Sokrati tashmë mund të kishte predikuar se “asnjë njeri nuk gabon pa dashje”, dhe qëkur se vetëverbimi I Edipit ishte një gabim I mendjes së tij të mjegulluar nga pasioni, Sokrati mund të kishte argumentuar po aq se vetëverbimi nuk ishte një akt i mirëfilltë I kryer me dashje, shprehje e vullnetit të lirë të Edipit.
Kur unë pyes se çfarë ka ndodhur me dallimin ndërmjet akteve të vullnetshme dhe atyre të pavullnetshme, nuk dëshiroj të le të kuptohet se tanimë, pas kësaj analize, ai rezulton të jetë zhdukur, porse ai na shfaqet në tragjedi nën një dritë të re. Dallimi nuk është zhdukur, por të dy kategoritë e akteve të Edipit tanimë ravijëzohen si të kryera brenda rrethit të veprimit të demonëve.Çfarë kishte atëherë ndërmend Sofokliu kur bën reprezentacionin “e të ligave të farkëtuara me dashje” dhe të “fatkeqësive të zgjedhura vetë” si të ishin punët e një daimonii, pra si punët e Apolonit? Ne ndoshta përgjigjen mund ta kërkojmë në dy drejtime. Vetëqorollimi I Edipit ishte, ashtu siç mund ta kishte quajtuar Sokrati, një gabim.Kori mendon se ai erdhi si rezultat i një rrëmbimi të vrullshëm dhe të menjëhershëm çmendurie.Ata pyesin se çfarë I solli atij daimon-I, dhe fjala që ata përdorin (e˙pai×rein)
është e përshtatshmja për të nënkuptuar tejbartjen e një emocioni, të shkaktuar nga marrëzia. Është e vërtetë se Edipi, si grek që është, e jep një arsye për aktin e vetëqorollisjes “Përse më duheshin tashmë sytë? Çfarë kisha unë tanimë nevojë të shihja me to?”Por ne nuk mund ta marrim me mend se ai I nxorri sytë e tij bazuar vetëm mbi një mendim të pastër racional.Dhe ndërsa argumentimi shënon përparim, kjo tezë dobësohet, derisa shkatërrohet, sepse sakaq na është bërë e qartë se ai i nxorri sytë e tij për ta kyçur vetveten në një burg të errët, vetëm me kujtimet e të shkuarës.Tashmë, të shohësh në një impuls emocional punën e një demoni ose Hyji, është Homerike, është Eskiliane, është një këndvështrim që mbase mund të ketë lënë gjurmë edhe tek Euripidi.Por bërja fajtor e një daimon-i për vetëqorollisjen është gjithashtu pjesë e cohës me të cilën është endur e gjithë struktura dramatike e tragjedisë.Duke e identifikuar daimon-in me Apolonin, Sofokliu lidh aktet e vullnetshme me ato të pavullnetshme të Edipit, dhe kështu që vetë=qorollisja e tij duket se shfaqet të jetë kulminacioni dramaturgjik i fatit të lig që e përndjek atë nga lindja.
