Përktheu nga italishtja Elvis Zaimi
Teatri grek ka si datëlindje vitin 535 p.k kur Tirani Lisistrat riorganizoi festat publike në Athinë për t’i dhënë hapësirë një forme të poezisë që ende ishte absolutisht eksperimentale; tragjedisë, dhe prej këndej themeloi edhe konkurse të posaçme, duke paracaktuar për qëllim të zhvillimit të tyre rrethinat e shenjta të Dionis Eleuterit (Çlironjësit), poshtë këmbëve të Akropolit. Sipas njoftimeve që vijnë nga kronikanët antikë (si redaktuesi Marmor Parium), fituesi I parë I konkursit ishte Thespisi nga demosi I Ikaries atikase, që gjatë olimpiadës së gjashtëdhjetë e njëjtë (536-533 p.K.) “ishte i pari që recitoi dhe vuri në skenë një dramë; cmimi për të ishte një cjap”. Thespis është një personazh gjysmë legjendar të cilit autorët e lashtësisë i mvishnin autorësinë e risive të ndryshme, të gjitha të fantazishme; thuhej se kishte shpikur trukun duke ngjyer fytyrën me grafit të plumbtë dhe se endej me shoqërinë e tij të aktorëve nga njëri fshat në tjetrin, mbi një qerre (“qerreja e Thespisit”, Horacio, “Ars Poetica”, 276). Qerrja e
Thespisit, për të cilën përallisin autorët antikë është ndoshta kujtimi i disa praktikave të disa ritualeve; ishte bërë zakon të mbarteshin statujat e vargut të kortezhit të Dionisit përmbi qerre ose barka vetëlëvizëse, siç mbeten të vagullta kujtimet e shfaqjeve më të thjeshta mimetizuese, me parakalime qerresh festive gjatë vitit bujqësor (“hokat nga qerrja” për të cilat flet bizantini Lessico Suda. Nga Thespisis ruhen titujt e katër tragjedive dhe një grusht fragmentesh të tij, por gjithçka me shumë gjasë duket se janë falsifikime të epokës pasonjëse, është i njohur fakti se peripatetiku Eralklit Pontiku I shek.IV p.K, shkroi drama të cilat I vuri në qarkullim duke ia atribuuar Thespisit.
Se çfarë ishte Tragjedia në ato vite të para të historisë së saj nuk mund ta dijmë me saktësi. Eruditët e lashtësisë ishin të dëshiruar dhe parapëlqenin për ta imagjinuar si një lloj antropologjie teatrale primitive, një ambient i vrazhdë por I sinqertë fshatarak, me shpërblime të thjeshta dhe në natyrë për artistët, aktorë që trukonin fytyrën me plumb apo me musht vezësh, një qerre shëtitëse me ngarkesën e saj me kostume, ose më mirë të themi vecimin e një komuniteti të vetëmjaftueshëm, vokacioni i të cilit ishte t’i shesë iluzione njerëzve të thjeshtë, si shoqëria e aktorëve endacakë, siç na jepet ta përfytyrojmë nga Ingmar Bergman në “Vula e Shtatë”.
Por në fakt realiteti ishte krejt I ndryshëm nga sa më sipër, teatri grek nuk ishte produkt I një ambienti fshatar të margjinalizuar, por një fenomen qëndror në jetën e qytetit, dhe vetëm në dukje është paradoksal fakti që spektatorët e dramës, të përkrahur dhe marrë në mbrojtje fillimisht nga një tiran, u kthyen më pas në shprehjen më demokratike të qytetërimit athinas të shekullit V p.K, epoka më e lartësuar dhe krijuese e kulturës greke. Drama greke nuk lindi në ambientin e aktorëve që e improvizuan, porse lindi në veprën e vetëdijshme të një poeti që shkroi për një publik qytetar, i cili mbetet, në një farë kuptimi, zoti I vërtetë I tekstit, përsa është bashkëshoqëruesi dhe destinatari I tij.
Teatri grek ishte një fenomen politik, që do të thotë se ishte një manifestim kolektiv I polis, të qytetit të kuptuar si bashkësia e individëve me mundësi të barabarta të fjalës (isogoria) dhe të drejta të barabarta përpara
ligjeve (isomonia); jo një lodër luksi për aristokracinë si teatri i oborrit evropian, as edhë një eveniment kulturor-mondan si teatri borgjez, porse një ritual kolektiv që përfshinte mijëra spektatorë, në themel të gjithë qytetarët meshkuj të Athinës (ndërkohë që ka diskutime se deri në ç’masë në të merrnin pjesë edhe gratë apo fëmijët).
Një nga karakteristikat themelore të teatrit grek është pikërisht vënia në qendër të tij e qytetit, për të përdorur një shprehje të bukur të J.P. Vernant-në Greqi është qyteti vetë që bën teatër duke u vendosur për të qëndruar në skenë kundruall qytetarëve, dhe në të vepruarin kësisoj, poeti, tragjik ose komik, është i thirrur të bëjë ndërmjetësin. Kjo është e vetëdukshme për komedinë që trajton ngjarje dhe personazhe të aktualitetit, por është po kaq e vërtetë edhe për tragjedinë në të cilën miti tradicional përkthehet në terma familjarë për kulturën e publikut të Athinës, dhe bëhet lëndë teatrore vetëm për aq sa e humbet karakterin e tij arkaik fisnor, për t’u shndërruar në diçka krejtësisht të re.
II
Kudo ku ishte vendosur skena e një tragjedie, si në Tebë apo në Trojë, pas pëlhurës së perdes të dramës shquhet vagëllimthi Athina dhe universi i saj qytetar, ku bëmat e heronjve mitikë vijnë të riinterpretuara. Ngjarja mitike nuk mund të kuptohet vërtetësisht, përveçse në brendësi të dinamikave të thella të jetës qytetare; d.m.th tw pushtetit, ligjeve, institucioneve shoqërore,konfliktit ndërmjet individit dhe shoqërisë, ose, për më shumë, edhe hakmarrjes brenda klanit, krizës së marrëdhënieve familjare,rebelimit të gruas ndaj autoritetit të familjes. Heroi në skenë nuk është asnjëherë, me përjashtim ndoshta të disa dramave të Euripidit, autori tek i cili Niçe identifikoi vrasësin e Tragjedisë-një histori private, ashtu si edhe mungon në tragjedinë greke drama e dashurisë, që do të bëhet kaq qëndrore në tragjedinë evropiane moderne; pashamngshmërisht ngjarja zgjerohet për t’u përhapur drejt shoqërisë, ambienti i vetëm, në këndvështrimin e grekëve, që i jep një kuptim ekzistencës së atij që Aristoteli e përkufizonte si “kafshë politike”, njeriut.
Përmasa shoqërore e teatrit grek shprehet përsosshmërisht nga një element karakteristik i dramaturgjisë së tij, veprimi zhvillohet jashtë, në një hapësirë publike, përpara syte të të gjithëve dhe në praninë e një kori që ndjek ngjarjet dhe konfliktin e personazheve, skenat e brendshme janë të përjashtuara në dramën greke, ku edhe ajo ç’ka është intime dhe private duhet të bëhet publike dhe kolektive. Brendësia-hapësira e platesë ku shpesh ndodhin veprimet vendimtare të një drame, si qorollisja e Edipit dhe vrasja e Agamemnonit-për spektatorët grekë është e përsëjashtme, që domethënë se është një hapësirë ku vështrimi nuk mund të depërtojë-atje, veprimi skenik, drama, nuk mbërrin, dhe gjërat që ndodhin atje vetëm se mund të referohen.
Në Athinë teatri ishte një shërbim publik (liturgji), organizimi i të cilit drejtohej edhe kontrollohej nga shteti.Kështu që autori ishte i çliruar nga barra e të kërkuarit të publikut dhe tw gjetjes së mjeteve ekonomike për të mbështetur shfaqjet; për këto çështje dhe për aspekte të tjera organizative kujdesej paraprakisht polis, që nga ana tjetër preokupohej që t’i mundësonte çdo qytetari pjesëmarrjen në evenimentet teatrore duke kontribuar dhe subvencionuar (theorikon) qytetarët më të skamur, në mënyrë që edhe ata të mund ta blinin biletën. Poeti në këtë mënyrë duhet t’i përgjigjej publikut në tërësinë e tij komplekse, dhe jo një elite, duke i sjellë njëkohësisht ëmbëlsinë dhe idhtësinë e emocioneve të forta, “mëshirën dhe terrorin” siç shkruante Aristoteli, duhet t’i dhuronte dhe jepte pasione por edhe ta trondisw, ndonjëherë edhe ta provokojë dhe ta paralajmërojë, duhet të kremtonte dhe thurte lavde për madhështinë e Athinës dhe demokracisë së saj, duke riparashtruar në skenë vlerat e saj, më së fundmi, duhet të përkthente në terma teatralë sistemin kulturor të spektatorëve dhe imagjinatën e tyre kolektive. (vijon
