Një vëllim me ndikim të fortë artistk dhe psikologjik
Nga Kujtim Hajdari
*
Përshtypje rreth vëllimit poetik ”Akorde psherëtimash”
të poetit Arben Iliazi
Arben Iliazi, pas një përvoje të gjatë si gazetar, dramaturg por dhe si poet dhe pas një eksperience shumëvëllimshe del përpara lexuesit botëror me vëllimin në anglisht ”Akorde psherëtimash”
Vëllimi ka një impakt të fortë artistik; stuktura, forma e poezive, figurat letrare mjaft shprehëse të përdorura në funksion të mendimit.
Për të qenë sa më i pakufizuar në shprehje poeti nuk i përmbahet një skeme apo rime të rreptë ose metrikës, gjë që i jep poezive një cilësi të rrjedhshme, pothuajse muzikore. Kjo mungesë strukture pasqyron temën e mendimeve që lëvizin dhe rrjedhshmërinë e emocioneve.
Poetit, liria jashtë rregullave strikte dhe përdorimi me mjeshtëri i fjalës, i lejojnë jo vetëm një shprehje të rrjedhshme të mendimeve dhe emocioneve por dhe shprehjen e një tendenze arratisjeje dhe dëshirë të poetit për të fluturuar në mendimet e tij.
Janë të shumta veçoritë, figurat letrare dhe mjetet e tjera shprehëse në vëllim, po ndalim në disa prej tyre si: metafora, personifikimi, përsëritja, lufta e brendshme e heroit lirik, kontrastimi me shoqërinë ku jeton, deshirën e madhe dhe përpjekjet për ndryshim etj.
Metaforat janë të shumta po kurrë të tepërta e të pakuptueshme, e bëjnë fjalën, frazën të shpaloset me të gjitha ngjyrat e saja.
”Në mendimet e mia prej kohësh/ shumë kandilë u shuan” shprehet poeti duke nënkuptuar ëndrrat dëshirat që humbën rrugës.
Apo metaforat tepër impresionante kur flet për dashurinë;
”…ëndrra të gufuara zogjsh/ me cicërima/ varur në degë jeshile pritjesh/ duke çukitur psherëtima…” e shumë e shumë të tjera si këto që impresionojnë me bukurinë e shprehjes, do t’i gjeni pothuajse në çdo poezi.
Duke përdorur gjërësisht metaforën përcjellë emocione shumë dimensionale sa që mund ta quajmë poeti i metaforave brillante që rrezatojnë bukuri artistike e mesazhe të forta si për shembull, “Toka fshin mënjanë dhimbjet me duart e saj” duke sugjeruar një forcë ushqyese por dhe indiferente.
Po kështu dhe me anë të personifikimit përcjellë emocione komplekse. Për shembull, “Mendimet dridhen” personifikon mendimet si qenie të gjalla, duke sugjeruar një gjendje mendore kaotike.
Shpesh përdor dhe përsëritjen e frazave si “Po iki…ja po iki” thekson urgjencën dhe vendosmërinë e largimit të heroit lirik.
Duke ndenjur larg nga struktura strikte dhe përdorimi i vargut të lirë ai rrit elementet tematikë të lirisë dhe të hapësirës të të shprehurit.
Zgjedhja dhe eksperienca në punimin e vargut të lirë kontribuojnë edhe në një përvojë leximi rrjedhëse, dhe të fragmentuar, duke pasqyruar introspeksionin shqetësues të heroit lirik.
Vëllimi është i pasur me imazhe dhe simbolikë të gjallë. Frazat si “akordet e psherëtimave”, “vizatimi gri” dhe “lotët e muzikës” ngjallin një përvojë shqisore që ndërthur zërin, shikimin dhe emocionet. Imazhet e “hënave anojnë” dhe “rrezet e dritës përkulen” sugjerojnë një cilësi surreale, ëndërrimtare, duke rritur atmosferën eterike të poezisë.
Duke përdorur elementë natyrorë si “guaskat e ishujve” dhe
”Deti” tregon një ndjenjë izolimi dhe introspeksioni. ”Hënat” që ëndërrojnë dhe fshihen, sugjerojnë një cilësi mistike, që simbolizon emocione ose mendime të fshehura. Imazhi i valëve dhe dritës krijon një ndërveprim dinamik midis lëvizjes dhe qetësisë, duke reflektuar konfliktin e brendshëm të heroit.
Imazhet e gjalla përcjellin emocione dhe ide të fuqishme si psh: “Mbrëmjet e ngushta” dhe “gjethe dafine e frymëmarrjes” ngjallin një ndjenjë mbytjeje ose përmbajtjeje, ndoshta duke simbolizuar konfliktin e brendshëm ose ankthin, një ndjenjë që kërkon një rrugëdalje.
Apo “Krahët e hijes sime” që sugjeron një udhëtim surreal, të botës tjetër, ndoshta duke treguar një eksplorim të vetvetes apo një ndërgjegjësim.
Do të gjejmë në vëllim përdorimin me mjeshtëri të objekteve duke i kthyer ato në mjete simbolizmi me një forcë të madhe shprehëse si psh. objektet si “qiri” dhe “kërmijtë” janë simbolikë mjaft të gjetur; qiri që përfaqëson dritën ose shpresën, ndërsa kërmijtë, duke mbërritur në fund, sjellin një ndjenjë të lëvizjes së ngadaltë ose të përjetësisë.
Poezitë kanë një ton soditës, melankolik dhe introspektiv. Fjalë si “psherëtij”, “shuar” dhe “pikëllime” kontribuojnë në një humor të malluar dhe reflektimi. Dhe ndjenja e mallit dhe kalimit të kohës, jepet artistikisht bukur, siç shihet në vargun “Orët shtyjnë njëra-tjetrën dhe yjet digjen”
Po kështu shpreh lodhjen dhe dëshirën për të shpëtuar nga vetja dhe nga të tjerët. Humori ndryshon midis introspeksionit dhe ndjenjës së dëshirës, duke krijuar një peizazh emocional prekës.
Gjendja shpirtërore është soditëse dhe e zymtë, e ndërtuar me imazhe të kundërta të ndriçimit dhe errësirës.
Ky ton melankolie dhe introspeksioni do ta gjejmë në shumë poezi duke na krijuar imazhe me një impakt të fortë e herë të dhimbshëm si te vargu “qiej gri vendosen mes flokëve të mi” që sugjerojnë plakje, një barrë përvoje ose dëshpërim.
“Akordet e psherëtimave” lidhin në mënyrë metaforike muzikën me emocionin, duke nënkuptuar se psherëtimat mund të shprehin ndjenja të thella dhe të pathëna.
Apo metafora “dallga te dallga” pasqyron natyrën dërrmuese të emocioneve të heroit lirik, ndërsa ata luftojnë me ankthin dhe keqardhjen.
Kjo eksperiencë e poetit dhe mjeshtëria artistike e bëjnë veprën që të rrezatojë me një forcë të rrallë e të lëri te lexuesi mbresa të pashyeshme.
Po kështu dhe nga ana psikologjike vëllimi ka një frymëmarrje të gjërë, shumë dimensionale duke përcjellur ndjenja të thella trazirash emocionale dhe malli.
Imazhet e “akordeve të psherëtimave” dhe “dashurisë së shuar” sugjerojnë jo vetëm një ndjenjë të thellë humbjeje por dhe një shtytje drejt një malli që djeg, drejt një dëshire për ndryshim. Kjo pasqyron një gjendje psikologjike ku heroi lirik po përballet me dëshirat e paplotësuara dhe me mbetjet e emocioneve të së kaluarës.
“Fjalët ndërpriten… mendimet largohen” thotë poeti duke na dhënë një ndjenjë shkëputjeje dhe lëvizjeje mendore. Kjo mund të shihet si një përgjigje psikologjike ndaj emocioneve dërrmuese, ku mendja lufton të fokusohet dhe mendimet shpërndahen. Ai pasqyron një gjendje introspeksioni dhe soditjeje, ku heroi humbet në mendimet e veta dhe tronditet nga ndjenja të thella trazirash emocionale.
Frazat si “i lodhur” dhe “kafshuar nga keqardhja” e plot të tjera si këto, tregojnë se heroi po përballet me ndjenjat e rraskapitjes dhe pendimit dhe shpreh e sugjeron një gjendje psikologjike të karakterizuar nga shqetësimi dhe dëshirën për lehtësim nga dhimbja emocionale.
Siç e shohim dhe te fraza e përsëritur “Po iki…ja po iki” ku shfaqet me protestë dëshira e fortë për të shpëtuar si nga vetja ashtu edhe nga pritshmëritë e të tjerëve. Kjo pasqyron një përgjigje të përbashkët psikologjike ndaj emocioneve dërrmuese, ku individët kërkojnë të distancohen nga betejat e tyre të brendshme. Akti i largimit simbolizon një kërkim për liri dhe një mënyrë për të përballuar ndjenjat e kurthit.
Imazhet e “ishujve të padukur” sugjerojnë një tërheqje në izolim, i cili mund të jetë njëkohësisht një mekanizëm mbrojtës dhe një burim vetmie. Ky izolim lejon vetë-reflektim, por gjithashtu nxjerr në pah luftën e heroit me identitetin e tyre dhe frikën se mos keqkuptohet nga të tjerët. Ndikimi psikologjik i izolimit mund të çojë në introspeksion më të thellë për të vepruar, por gjithashtu mund të përkeqësojë ndjenjat e vetmisë dhe dëshpërimit që tek vëllimi në fjalë nuk ndodh se siç e pamë më sipër e gjithashtu do ta shohim më poshtë poeti ngrihet në revoltë shpirtërore dhe thërret e kërkon udhë për shpëtim.
Fenomenin e largimit do ta shohim dhe në imazhet surreale mjaft emocionale: si “hënat anojnë” dhe “rrezet e dritës përkulen”, sugjerojnë një gjendje mendore si ëndërr. Kjo mund të shoqërohet me një arratisje psikologjike nga realiteti i padëshiruar, ku heroi tërhiqet në një botë imagjinate dhe ëndrrash për të përballuar emocionet e tyre.
Fenomenin e largimit e te reflektimit vjen i diktuar edhe nga konflikti mes vetes dhe të tjerëve, midis identitetit të heroit dhe mënyrës se si ai perceptohet nga të tjerët. Kjo pasqyron një luftë psikologjike me vetëpranimin dhe frikën e gjykimit. Heroi lirik duket se ndeshet me idenë se vetja e tyre e vërtetë mund të mos njihet ose vlerësohet kurrë plotësisht në shoqërinë ku jeton dhe kjo çon në ndjenja të tjetërsimit dhe bëhet burim i ankthit e të keqardhjes.
Referencat për “ankthi” dhe “lotët” sugjerojnë një ankth të rrënjosur thellë që është i lidhur me përvojat dhe keqardhjet e kaluara. Kjo ngarkesë emocionale krijon një cikël mendimesh, ku folësi ndihet i bllokuar nga kujtimet dhe emocionet e veta por njëkohësisht është dhe një denoncim i një shoqërie që e detyron individin të metamorfizohet në një gjendje të rëndë shpirtërore. Imazhet si “djegin lotëve” përcjellin intensitetin e kësaj dhimbjeje emocionale, duke nxjerrë në pah sesi ankthi mund të shfaqet fizikisht dhe mendërisht.
Në shumë poezi do të shikojmë dëshirën e madhe për t’u shprehur dhe për liri: ”Akorde dua, akorde se u çmenda!”
Kjo sugjeron një nevojë psikologjike për të artikuluar dhe për të eksternalizuar emocionet e brendshme, duke përdorur muzikën dhe artin si një mjet për të përpunuar dhe komunikuar ndjenja që janë të vështira për t’u shprehur vetëm me fjalë.
Për t’i dhënë forcë më të madhe psikologjike mendimit përdor me mjeshtëri dhe referencat për kozmosin psh: si “yjet digjen” dhe “kaltërsia e pafund,” që ofrojnë një këndvështrim psikologjik mbi parëndësinë e shqetësimeve individuale në pafundësinë e universit. Kjo mund të ngjallë ndjenja të reflektimit ekzistencial, ku heroi soditon vendin e tij në botë dhe natyrën kalimtare të emocioneve njerëzore.
Në aspektin psikologjik heroi lirik, e shohim në shumë poezi të pushtohet nga ankthi dhe pasiguria ekzistenciale i ndrydhur, i shtypur, i detyruar nga shoqëria koerente që nuk mundet të gjej hapin në histori me vendet e tjera, me pushtetin, me rregullin qetësinë, me ligjin si masë sigurie për individin.
Këto e çojnë të përjetojë një ndjenjë të thellë pasigurie dhe çorientimi, dhe poeti shpërthen me vargjet protestuese “Nuk e di ku po shkoj / nuk e di nga po vij”. Kjo jo vetëm pasqyron ankthin ekzistencial por dhe kërkimin për kuptim dhe stabilitet në një botë plot trazira dhe që ndryshon vazhdimisht duke e çuar heroin në një luftë me identitetin dhe qëllimin, tema të përbashkëta në psikologjinë ekzistenciale ku individët përballen me ekzistencën e tyre dhe kërkojnë rëndësinë.
Në vëllim do të shohim një cilësi të thellë introspektive, pasi poeti kthehet nga brenda për të shqyrtuar mendimet dhe ndjenjat. Errësira e pashpërthyer në mendime nënkupton një konfrontim me brendësinë e dikujt dhe ndoshta me emocione ose frikë të ndrydhura nga realiteti.
Ky reflektim është tregues i gjendjeve njohëse ku mendja ruminon mbi përvojat e kaluara dhe pasiguritë e së ardhmes, duke çuar në rritjen e vetëdijes, por edhe në shqetësim.
Për të zhbiruar në sfondin emocional poeti përdor dhe mjetet e rëndësishme psikologjike si turbulencat dhe konfliktet emocionale:
Përfytyrimi i “syve të djegur” dhe “urtheve” zbulon një intensitet emocional dhe ndoshta dhimbje psikologjike. Kjo sugjeron konflikt të brendshëm, ndoshta që rrjedh nga dëshirat e paplotësuara ose përvojat e pazgjidhura të së kaluarës.
Ndërveprimi midis dritës dhe errësirës, siç është ndezja e qiririt, simbolizon luhatjen midis shpresës dhe dëshpërimit brenda psikikës së heroit lirik.
Pranimi i të qenit “mysafirë” në botë dhe vendimi për t’u ndarë nga dashuria ilustrojnë një lëvizje drejt pranimit dhe shkëputjes. Ky ndryshim ka të ngjarë të bëhet një mekanizëm psikologjik përballues për të menaxhuar humbjen dhe mospërjetueshmërinë.
Një pranim i tillë tregon pjekuri emocionale dhe elasticitet, pasi heroi pajtohet me natyrën kalimtare të marrëdhënieve dhe ekzistencës.
Një vend të rëndësishëm zë në planin psikologjik simbolizmi i ndryshimit dhe i kohës:
Metafora e “qiejve të thinjur” dhe “qëndrimit mes flokëve të mi” pasqyron një njohje të plakjes dhe kalimit të kohës, duke futur një dimension psikologjik të nostalgjisë apo keqardhjes të ndërthurur me vetëpranimin.
Në një poemë tjetër, kërrmijtë shërbejnë si një simbol delikat i durimit ose përballimit të këtyre ndryshimeve ngadalë dhe në mënyrë të qëndrueshme, duke sugjeruar një nevojë psikologjike për durim dhe përshtatje graduale.
Në përgjithësi, vëllimi kap një tapiceri të pasur të gjendjeve psikologjike, nga malli dhe shkëputja deri te kërkimi i kuptimit dhe shprehjes, revolta shpirtërore për të luftuar dhe ndryshuar gjendjen aktuale. Ai pasqyron kompleksitetin e emocioneve njerëzore dhe mënyrat në të cilat individët lundrojnë e kontrastohen në botët e tyre të brendshme e me realitetin.
Përmendja e “zbardhëllimin e ditës së palindur” sugjeron një dëshirë të madhe për qartësi dhe mirëkuptim. Kjo pasqyron një dëshirë psikologjike për të gjetur paqen dhe zgjidhjen mes kaosit. Udhëtimi në vargjet e poetit do t’ju bëjë të shikoni përpjekjen për të pajtuar konfliktet e brendshme të individit dhe për të arritur në një ndjenjë me tërësinë.
Si përmbledhje, aspektet psikologjike të vëllimit zbulojnë një ndërthurje komplekse emocionesh, duke përfshirë trazirat, ankthin dhe dëshirën për arratisje por emfatizon me forcë luftën e heroit lirik me identitetin, izolimin dhe kërkimin e vetëkuptimit, duke pasqyruar tema universale të përvojës njerëzore dhe sfidat e lundrimit në botën e brendshme të tij.
Duke mishëruar tema të reflektimit ekzistencial, kompleksitetit emocional dhe transformimit nëpërmjet heroit që lundron në peizazhe të brendshme të mbushura me hije dyshimi, dhimbje të introspeksionit dhe pranimin gradual të përhershmërisë së jetës. Përmes imazheve dhe simbolizmit të gjallë, shfaqet portretizimi psikologjik i një mendjeje në trazira dhe zgjidhje, duke i ftuar lexuesit të eksplorojnë interpretimet e tyre të ekzistencës, identitetit dhe qëndrueshmërisë emocionale.
Nga Kujtim Hajdari
*****************************************
Cikël poezish nga vëllimi në fjalë
AKORDE PSHERËTIMASH
Akorde psherëtimash zgjon pafundësia
Ndërpriten fjalët….ikin larg mendimet
Si vizatim i hirtë u shua dashuria
Toka mënjanon me duar pikëllimet
Orët njëra – tjetrën shtyjnë, digjen yjet
Tutje në një pambarim të bruzët
Nga bregu i përtejmë vijnë hijet
Zogjtë përkundin natën, drurët
Anohen hënat, përthyhen kuajdritash
Gërvishen qiejt me ëndërrën time brenda
Dhe shtrydhen përmbi det me lot muzikash
Akorde dua, akorde se u çmenda!
TI IKE…
Ti ike pa më thënë asnjë fjalë
Si të kishe flatra nën këmishë
Dëgjohen ende hapat nëpër shkallë
Të lehtë, të butë, si hapa perëndish.
Horizontit kalëroj, nën yje, shpresëkot
Ku dridhen tinguj e flenë mistere
Ku mbi qerpikë të hënës varen lot
Dhe turfullojnë mbytur vrunduj ere.
Ku bredhin kuturu ca gjysmë hije
Tej universit që frymën po firon
Ti ishe vetë pranvera që do vije
Tani je dimri që erdhi, iku, shkon.
Sa keq më vjen për ditët pa një kthim
Atje ku dashuria fillon edhe mbaron
Në ecjen e çdo hapi më shfaqet një perëndim
Një det pa brigje lag shqetësimin tonë.
ARRATISJE
Ja më në fund dhe unë po… iki…i lodhur
Te guaskat e ishujve të padukur
Drejt të njohurës sime të panjohur
Ku hënat ëndërrojnë strukur.
Deti më përcjell si ngaherë
Mendimet llokoçiten
kafshuar nga keqardhja!
Djegin lotët nga ankthi i mermë
Shkrihen si dallga te dallga.
Po iki…ja po iki
Nga vetja ime, e të tjerëve
Me të fshehtat e mia
të rri mbyllur
Dhe me zbardhëllimin
e ditës së palindur….
Përthyer mbi mua
me rreze drite larë
Një vegim duket
e zhduket si far
Te vetja e të tjerëve
kurrë s’keni për të më parë …
VETMI
Dikush më ka marrë kujtimin e vetmuar
Që dridhej në qiell mbi kaltërsitë e zbrazëta
Kam mbetur vetëm, si një rrem i harruar
I anijes që ëndërronte lundrime të largëta.
Hëna varet horizontit si një far
Në përhumbje detin tej e tej zbardhon
Shoh shpirtin që ikën e vjen mbi valë
Aq fort i helmuar sa dhe kandilët i helmon….
Në celuloidin e mbrëmjes dashuria
Mbyllet si kujtim i ditëve të etshme
Qielli prehet në gjunjët e mia
Deti vdes në këngën e peshqve.
Arben Iliazi
