Nga Entela Bineri, Valmir Tertini
“Dita zë fill”; skenari dhe regjia, Gentian Koçi.
“T’padashtun”; skenari dhe regjia, Edon Rizvanolli.
Përsiatje mbi filmat: “Dita zë fill” nga Shqipëria (e Greqia) dhe “T`padashtun” nga Kosova, propozuar për çmimet “Oscar” 2018 nga qendrat kinematografike përkatëse.
Shkrimi, si më poshtë vijon, është në vetvete një vështrim krahasues mes dy filmave që flasin shqip. Qëllimi i këtij shkrimi, pavarësisht çdo interpretimi të mundshëm, është vetëm e vetëm një vëzhgim i vëmendshëm ndaj asaj çfarë prodhohet nga kombi shqiptar, parësisht për kombin shqiptar, por edhe më gjerë, me vlerë apo mungesë vlere jo vetëm për të sotmen, por edhe për të nesërmen. Si nga ana artistike dhe shpirtërore, por po ashtu edhe nga ajo monetare, prodhimet në fjalë nuk janë meritë apo mangësi e një individi apo thjesht e një grupi pune, porse janë rrjedhojë e një sërë treguesish. Nëse arritjet e një individi i përgëzon dhe i duartroket një komb i tërë, me të njëjtin arsyetim mund të themi se, edhe kur diçka a shumëçka çalon, kjo domosdo prek interesat moralë të një kombi, në këtë rast të kombit shqiptar. Rrezikojmë të biem në patetizëm me këtë qasje, por ka një arsye të vetme madhore për këtë këmbëngulje: SHIKUESI SHQIPTAR NUK E NDJEK FILMIN SHQIPTAR, duke ngelur ende peng i kinematografisë së shkuar (shqiptare), tejngopur me ideologji politike, vetëm e vetëm se aty gjen profesionalizëm!
“Suksesi ndërkombëtar i filmit do të varet nga fakti se sa do të kuptohet prej të gjithëve gjuha e mimikës dhe gjestit” (Béla Balázs). Kjo shprehje, ndonëse thënë për filmin pa zë, mund të përshtatet fare mirë për filmin në përgjithësi dhe katërcipërisht KUNDËRSHTON çdo producent, skenarist, regjisor apo aktor që mbrohet me shprehjen: “Filmi im nuk ndiqet (shihet), sepse nuk kuptohet.”.
Paraprakisht
“Dita zë fill” paraqet jetën e një nëne të re, e cila jeton së bashku me foshnjën e saj në kushte të pamjaftueshme jetese, duke shkuar, kryesisht për shkak të kushteve socio-ekonomike, drejt një fundi dramatik.
Një temë e vogël, parë në këndvështrim tejet të ngushtë, paçka se, ndoshta, ngrihet pretendimi për të qenë pikënisje për pasqyrimin e gjerë të realitetit. Përzgjedhja, sigurisht, mbetet përparësi e regjisorit, por, përkundër tërë larmisë së ngjarjeve që e kanë përshkuar dhe e përshkojnë realitetin shqiptar, drejtuesi i filmit shkon e mbyllet në një dramë në miniaturë dhe kjo tingëllon paksa zhgënjyese.
“T’padashtun” ndërthur si temën e luftës (Gjenocidin serb në Kosovë), ashtu edhe temën e emigracionit, duke i prekur personazhet (nënë e bir) – të cilët vuajnë edhe pasojat e luftës, edhe pasojat e emigrimit (në Holandë) po ashtu, duke u shndërruar në “t’padashtun” (të padëshiruar) kudo – në skutat e veta psikologjike, shpirtërore e morale, por jo duke i shkuar thellë analizës përkatëse. Pikërisht për këtë arsye, paraprakisht, themi se filmi nuk e ka përmbushur deri në fund misionin e vet.
Hyrja
Një hyrje tërheqëse është e domosdoshme përherë e këtë kusht “T’padashtun” nuk e plotëson, kurse “Dita zë fill” po, duke na mbërthyer me një hyrje premtuese.
Te filmi “T’padashtun” hyrja është e gjatë, e mërzitshme. Deri në minutën e 30-të nuk ndodh pothuajse asgjë. Plogështia – dhe aspak befasia – është ajo çka e karakterizon hyrjen e këtij filmi.
Nga ana tjetër, “Dita zë fill” të krijon fillimisht ndjesinë e lehtësisë dhe kënaqësisë së një filmi të mirë, veçse kjo ndjesi nuk të shoqëron përgjatë gjithë rrugëtimit filmik. Filmi shndërrohet shi në mes të rrugës së vet, fill atëherë kur ti mendon se po sheh një film që zgjon interes, në një film të zbehtë dhe pa ngacmim mendimi apo ndjesie.
Nëse e përmbledhim, pikërisht atëherë kur nis të shpërbëhet vëmendja te “Dita zë fill”, në gjysmë të kohës përkatëse filmike, po atëkohë (pak a shumë) zë e zgjohet “T’padashtun”, i cili shfaqet i njëtrajtshëm dhe i përgjumur deri në gjysmën e vet, me skena të shumta të cilat nuk lidhen me rrëfimin dhe që e plotësojnë kohën filmike krejt artificialisht.
Ky përbën një tipar përbashkues mes filmave. Ata nuk arrijnë të kenë të njëjtën peshë fund e krye përgjatë shpërfaqjes së tyre. Por jo tipari i vetëm. Nëse përqendrohemi në përmbajtjen, shohim se, ndonëse njëri film ka në qendër një personazh kryesor dhe tjetri dy, në të dy filmat marrëdhënia nënë-bir është ajo mbizotëruesja, ajo prej së cilës zë fill e shtjellohet gjithçka.
Zhvillimi
“Dita zë fill” shpërfaq që në nisje brendinë e vetë filmit: përpjekjen për mbijetesë. E gjithë kjo bëhet e ditur nëpërmjet skenës së parë: një grua dhe një foshnjë në një banesë përdhese, mjedis me qira (çka e dëshmon trokitja e fortë dhe fjala e vrazhdë e të zotit të shtëpisë, qëndrimi i të cilit nënkupton mungesë durimi dhe dëshire për ta mbështetur në ndonjëfarë mënyre banoren) kushte të pakta dhe jocilësore banimi etj.
Kjo grua, veprimet e së cilës përcjellin te shikuesi përgjatë gjithë filmit ndjesinë e mpirjes psiko-fizike prej shtigjeve të mbyllura të jetës, është në qendër të tablosë reale të mjerimit bashkëkohor – ku mirëqenia e përgjithshme është në shkallë të ulët, porse përhapja e teknologjisë më se e zgjeruar; ku arsimi i lartë është i ndjekshëm, por jo fort i dobishëm për të përballuar jetesën; ku ambicia është e madhe e mundësitë shpërndarë kaq shumë pabarazisht etj., etj.
Violeta (Ornela Kapetani) është një grua e cila ka ndihmuar një proces eutanazie a ndoshta ka kryer një vrasje (mungon pohimi i saj i qartë për një veprim të tillë); është një grua e cila vret ose, thjesht, muros një njeri që vdes (gruan e moshuar për të cilën kujdeset në këmbim të pagesës).
Ndërsa filmi “T’padashtun”, si shumë krijime të tjera kinematografike të kohës së pasluftës në Kosovë, merr shkas nga lufta që është zhvilluar në të. Kjo e bën të përngjashëm me paraardhësit e gjinisë së vet. Ajo e cila e bën të veçantë, është pikërisht trajtimi i pasojave të kësaj lufte në mënyrë shumëplanëshe: jo me një protagonist, por me dy; jo vetëm për shqiptarët e Kosovës, por edhe për ata që jetojnë larg saj, në emigrim; jo vetëm te një brez, por në tre (I biri, e ëma, prindërit në Kosovë); jo vetëm te viktima (gruaja), por edhe tek agresori (serbi).
Karakterizimi-interpretimi
“Dita zë fill” zgjedh të ketë një protagoniste, kurse “T’padashtun” parapëlqen të vërë në qendër dy bashkëprotagonistë. Vetë titulli i përmban ata: “T’padashtun”.
Duke e nisur me protagonisten e filmit “Dita zë fill”, mund të themi se skeda e personazhit është zhvilluar mirë, ndonëse nga pikëpamja e analizës socio-psikologjike, protagonistja fare mirë mund të cilësohet një antiheroinë. Një antiheroinë figurën e së cilës “e shpëton” dhe e vë lëvizje vetëm instinkti prej nëne.
Për sa i përket interpretimit të saj, përpos skenave me të birin, ku edhe shkëndijon ndonjë qëndrim i zbehtë njerëzor, në çdo çast tjetër protagonistja mban një portret, një qëndrim: e ngrysur, e dëshpëruar, me shkëndijime ligësie dhe arrogance.
Me sy (shikim) dhe zë (shqiptim, tingëllim) gati të padurueshëm, në këtë personazh fjala mbart peshën e fundit në përcaktimin e saj si antiheroinë. Por, pse e cilësojmë të tillë?
Karakterizohet nga pandjeshmëria e përgjithshme (përjashto lidhjen me fëmijën).
Dëshmon mungesë mençurie në zgjidhjen që u jep situatave.
Është e molepsur si shoqëria në të cilën bën pjesë. Është vazhdimisht e prirur për të shtrembëruar vetveten vetëm e vetëm që të shpëtojë nga situata. Ajo përpiqet të blejë postierin, pra, heshtjen e tij. E blen me lekë, më pas me trupin e vet; ajo vë në gjendje të vështirë mikeshën e vet, së cilës i duhet të vjedhë pronën shtetërore për të furnizuar Violetën etj., etj. Ani pse, një antiheroine sigurisht që mund t’i lejohet që të përpiqet gjithnjë t’i zgjidhë problemet në mënyrë të tërthortë dhe të pandershme.
E paaftë për të bashkëvepruar natyrshëm në shoqëri, për të ndërtuar marrëdhënie të natyrshme intime, ca më pak joshëse.
Nuk është një personazh që përpiqet të sjellë ndryshimin, por është një individ që ia ka ënda të ndjekë lojën “e pistë”, vetëm se nuk e fiton dot atë lojë.
Shoqëria, nga ana tjetër, domosdoshmërisht, shfaqet e ashpër ndaj saj. Përkatësisht personazhet:
Qiradhënësi (Pëllumb Dervishi – një aktor amator, i cili identifikohet me interpretim të ulët, por me një rol episodik të rëndësishëm) – e flak ashpërsisht në rrugë.
Vajza e gruas së moshuar (Jonida Beqo – dialogu me të cilën është i njëanshëm dhe çuditshëm, panevojshmërisht misterioz për nga mënyra si interpretohet) – nuk interesohet as formalisht për të; komunikon vetëm për çështjen e punës.
Mikesha (Eriona Kakeli) – nuk e pranon në shtëpi; i ndërpret edhe ndihmën e dhënë deritashmë, ndonëse në dukje pengesat vijnë prej personave të tjerë, bashkëshortit të saj dhe eprores.
Komshiu (Neritan Liçaj) – nuk është bashkëpunues në zgjidhjen e problemit të përbashkët.
Infermierja tjetër (Adele Gjoka) – është pjesë e denoncimit të aktit të saj (Violetës) në polici.
Postieri (Kasem Hoxha) – me të cilin krijon marrëdhënie fizike, pjesë e denoncimit në polici po ashtu.
Por problemi nuk qëndron në pëlqimin apo mospëlqimin e personazhit të Violetës… Protagonistja, në asnjë çast nuk na krijon ndjesinë se përfaqëson një shtresë shoqërore. Ajo nxit mendimin se përfaqëson vetëm vetveten dhe se vuan vetëm pasojat e veprimeve të saj dhe jo të kushteve në të cilat ndodhet shoqëria së cilës ajo i përket.
Me tjetër frymëmarrje vijnë protagonistët e filmit “T’padashtun”. Krejt ndryshe nga aktorët shqiptarë prej Shqipërie, aktorët shqiptarë prej Dardanie (Kosove) nuk luajnë për kamerën. Diku, dikur duhet ta ketë zanafillën ngurtësia e të parëve (si e metë) dhe shlirtësia prej të dytëve (si meritë). Rëndësi ka që është e pamohueshme në plan të përgjithshëm.
Lidhur me personazhet te filmi “T’padashtun”, më së shumti, problemi i protagonistëve, edhe në këtë film, buron prej vetë ndërtimit të tyre, ndërsa për sa i përket aftësisë interpretative të aktorëve, ajo karakterizohet nga natyrshmëria dhe buron sa nga ndjesia e tyre e brendshme, sa nga drejtimi regjisorial. Ata, vërtet, shpalosin vetveten përmes veprimeve përkatëse (autokarakterizimit) dhe kjo është e bukur, por sa keq që veprimi përsëritet sa herë, duke i shndërruar skenat nga njohëse në të mërzitshme.
Kështu që, pavarësisht lojës së natyrshme, shikuesi qëndron i ftohtë ndaj fateve të tyre, ndonëse kjo përmbyset në pikën kulmore dhe atë të mbylljes (duke qenë se këto dy pika përputhen kohësisht) po ashtu.
Filmi nis me grindjet në të cilat përfshihet djaloshi emigrant (Albani – Jason de Ridder), grindje të cilat përmenden duke nënkuptuar të kaluarën dhe që vazhdojnë kohë pas kohe në film. Grindje të cilat marrin një tjetër shpjegim në fund të filmit (gjysmagjaku serb kërkon dhunshëm të pranohet prej të tjerëve) nga ai që ne mendojmë përgjatë gjithë filmit (që Albani është një emigrant adoleshent i dëshpëruar i papranuar prej shoqërisë së huaj).
Për më tej, mënyra si përfshihet ai në aktin seksual në disko dhe se si e trajton partneren, nuk është ajo çka karakterizon të njëjtin personazh në vijim, pra, na paraqiten dy karaktere të ndryshme dhe jo një karakter në zhvillim dhe ndryshim, siç ndoshta pretendon autori. Nga ana tjetër, figura e tij nuk mund të pastrohet falë një skene shoqërimi me një fëmijë… fill pas skenës seksuale në disko, plani tjetër e shfaq Albanin pranë një fëmije, i cili lëkundet në shilarës.
Protagonistja tjetër, nëna e tij (Zana – Adriana Matoshi), ende një grua e re… Kërkon ndihmën e barnave për të zbutur të kaluarën dhe për të përballuar të përditshmen… Tronditet nga tatuazhi i pasagjerit në traget, që diç i kujton dhe e shqetëson së tepërmi (ndonëse lidhja midis kësaj mizanskene me fundin e filmit është e largët)… Shfaqet mjaft e ngurtë në njohjet me gjininë tjetër… Bën përpjekje (artificiale) për t’u larguar nga qyteti, në mënyrë që djali të ndahet nga e reja serbe.
Mirëpo, gjithë ç’përmendëm më sipër nuk ndihmon që lidhja e protagonistes femër me të kaluarën, në mënyrë të vazhdueshme, të jetë e fortë dhe t’i shërbejë cilësisht qëllimit që ka autori, pra, që të parapërgatisë disi shikuesin për fundin e pritshëm, sigurisht pa zbuluar misterin.
Për të kaluar te personazhet dytësore, ndër të cilët ai që spikat te filmi “Dita zë fill”, është pikërisht personazhi i Sofisë (Suzana Prifti), si në krijim, po ashtu edhe në interpretim. Sofia është e bukur në përmbajtje (gërshetohen në këtë personazh urtësia, largpamësia dhe vetësakrifikimi), por ajo është po ashtu kaq e vërtetë dhe kaq e ndjerë edhe në paraqitjen e personazhit. Dallimi më thelbësor që ndihet dukshëm mes saj dhe protagonistes lidhet me të vërtetën se në të forca dhe dëshira për jetë, ndonëse për ditë e më tepër është një hap më afër vdekjes, është më e dukshme se te vetë protagonistja, e cila, teorikisht, ka më shumë arsye për të jetuar dhe për të bërë zgjedhje të zgjuara, gjë që nuk ndodh.
Te Sofia krijohet frymëmarrje jete, personazhi i Sofisë vjen kaq njerëzor, kaq jetëplotë, shoqëruar me një mimikë filozofike e të përtejme, ndonëse po vuan një agoni të stërzgjatur e, në një pikë të caktuar, edhe të vullnetshme. Fare mirë Sofia mund ta gjente çastin për t’i dhënë fund jetës plot dhimbje e zhgënjime, por nuk e bën diçka të tillë. Madje e shqipton vullnetin e saj të mirë. Ajo e siguron Violetën që është në krahun e saj, që do të durojë për hir të fëmijës së Violetës, ndonëse ndihet e tradhtuar edhe prej fëmijës së vet. Në një tjetër çast, ajo e ndien veten të fuqishme të ngrihet dhe të mbajë në duar foshnjën e Violetës. Mimika e kësaj të fundit kalon shumë shpejt nga shqetësimi për fëmijën në ngërdheshje.
Përpiqet të vijë natyrshmërisht edhe loja e postierit, por skenat memece në të cilat vihet, nuk ia lejojnë këtë. Sidoqoftë, përvoja aktoriale e ndihmon që personazhit të tij t’i veshë një lloj humori të zi, por sigurisht që, me rënien e filmit, bie edhe mbarë “ansambli” i aktorëve, sidomos në fund të filmit, duke u rikrijuar stili i demaskimit të vjetër të realizmit socialist.
Për sa i përket filmit “T’padashtun”, në rolet dytësore spikat vetë autori e askush tjetër. Autori, në rolin e serbit të dyshuar për përdhunimin e mamasë së Albanit, i dyshuar ndoshta edhe si baba i mundshëm biologjik për Albanin. Edon Rizvanolli shfaq në film krejt mishërimin e individit serb: agresiv edhe në paqe, intrigant edhe pa shkak, me prirje dinakërie në përvetësimin e diçkaje, edhe pa e merituar.
Qasja-trajtimi
Krijimi i skenarit dhe regjisë njëkohësisht, sa ç’mund të mendohet se krijon lehtësi në realizim, po aq rezulton i paarritshëm plotësisht për krijuesit, ca më tepër për ata të cilët guxojnë për herë të parë në filmin me metrazh të gjatë.
Filmi “Dita zë fill” është një film që lidhet ngushtësisht me realitetin, ndonëse parë nga një kënd shumë i ngushtë. Gjithashtu, vjen me mungesë si të konfliktit të brendshëm, ashtu edhe atij të jashtëm te personazhi kryesor.
Skena e murit, fund e krye, nuk përbën aspak një gjetje, si nga pikëpamja narratologjike, po ashtu edhe nga qasja regjisoriale. Përkundrazi. Ndërtimi i murit shërben si një goditje përfundimtare ndaj filmit.
Filmi “T’padashtun” vjen me një subjekt shumë të thjeshtë, ndonëse intriga është e përfshirë brenda tij. Lidhur me kohën rrëfimore, ai përpiqet që përmes shikimit kah e ardhmja të na japë të kaluarën dhe shohim se si e sotmja ka ngelur peng i së djeshmes. Lind pyetja: sa prekës është ky film për dikë që nuk mban qëndrim subjektiv. Pra, secilit prej nesh (shqiptarëve të përkëtej dhe përandej kufirit) çdo e dhënë që ka lidhje me luftën në Kosovë i shkakton dhimbje. Çështja shtrohet, nëse ky film zgjon ndjesi te dikush i cili nuk ka lidhje gjaku, gjuhe, zakonesh. Pra, a arrin filmi të ketë vlerë të përgjithshme (universale)? Frika thotë se jo. Të paktën, jo mjaftueshëm.
Ajo që vihet re është se secili nga dy filmat i përngjet më tepër një etydi të tejzgjatur artificialisht sesa një filmi me metrazh të gjatë, i cili ka një ngjarje për të rrëfyer, ca më pak shumëpërfshirëse.
Në të dy filmat në fjalë, përpjekja për t’i dhënë këndvështrim të gjerë e të shumanshëm pasqyrimit të realitetit, rezulton e dështuar.
Shumëpërfshirja e dukurive sociale te “Dita zë fill” është paraqitur me një mizanskenë këtu e një aty – për shembull, kundërshtia e dukshme midis arkitekturës së tmerrshme të Tiranës nga një anë dhe copëzës së mbetur natyrore të Liqenit Artificial nga ana tjetër; pasqyrimi i veprimit nën dorë (korrupsionit), pasiv dhe atij aktiv ku, pa dyshim, protagonistja i përket të dytit.
Po kështu, filmi “T’padashtun” zgjedh udhëtimin për në Kosovë të dy protagonistëve vetëm e vetëm për të paraqitur gjendjen e pasluftës, zhgënjimin e ndryshimeve që priteshin e s’po vijnë.
Një tjetër e metë në këta dy filma dhe përgjithësisht në kinemanë shqiptare të 2-3 dhjetëvjeçarëve të fundit madje, është dialogu i munguar, dialogu i përgjysmur. Me vend e pa vend krijohen pika reticence (…), pra, mendimi, fjala ngelet pezull, ashtu, pa një qëllim… duke krijuar kështu përshtypjen e qenieve njerëzore anormale. Dialogu i munguar do të rezultonte një zgjedhje e mirë, nëse fjalën do ta zëvendësonte veprimi, por kjo s’ndodh.
Te filmi “Dita zë fill” zgjedhja e murosjes është një zgjedhje kaq pak e mirëmenduar, për arsye se kjo zgjidhje e gjendjes vetëm sa e ndërlikon dhe e përkeqëson gjithçka. E bën filmin t’i përngjajë një etydi dramë-horror! Violeta nuk jeton në xhungël, porse në një zonë urbane (ndonëse ky urbanizim duket si një lloj edhe më i shëmtuar xhungle…). Pra, zgjidhja e saj përveçse nuk është e mirë, nuk është as e mençur, duke iu përmbajtur pakujdesisë me të cilën vepron. Nëse do të merrnim parasysh se ky veprim kryhet nën ndikimin e panikut, rikujtojmë se paniku, jo vetëm që nuk ndihet në këtë personazh, por përkundrazi, protagonistja shfaqet e qetë dhe gjakftohtë përherë (Të vetmin shpërthim të mundshëm e realizon fshesa e korrentit…).
Nuk jepet në asnjë çast vrasja e së moshuarës prej saj, megjithatë, edhe pa kryer vrasjen e gruas së vjetër, thjesht duke e murosur atë, ajo shihet drejtpërdrejt si një kriminele. Një grua e cila synon të ngrejë folenë e vet mbi tragjedinë e një familjeje tjetër. Viktimë jo vetëm e fatit, por edhe e zgjedhjeve të veta, Violeta nuk përbën tjetër veçse një prototip antipatik të dërrmuar tiparesh karakteriale dhe rrethanash shoqërore.
Te filmi “T’padashtun” mund të cilësohet romantike zgjedhja e Rizvanollit që Kosovën e mishëron përmes personazhit femër, së ëmës së Albanit: e dërrmuar, por ende e bukur; e dhunuar, por me gjerësi shpirtërore. Shprehja në buzët e saj, thënë të birit, Albanit: “Kam dashtë me të myt, ama tash të du!” është një shprehje që thotë shumë dhe me aftësinë për të zënë vend në kujtesën e shikuesit.
Në këtë linjë ndjeshmërie vjen edhe emri Alban, përmendja e emrit të të cilit ka ngarkesë ideo-emocionale. Djaloshit i rrjedh në vena edhe gjak serbi, porse ai quhet Alban, dhe me shumë mundësi nuk mund ta falë të atin serb (kushdo qoftë ai).
Nuk del jashtë linjës romantike as fataliteti i dashurisë së dy të rinjve. Mes tyre nuk shkëndijon kurrfarë ligësie, veçse rrënjët e tyre janë të mpleksura hidhur. Do të duhet shumë kohë që Kosova të ripërtërihet prej dhimbjeve të luftës dhe pasojat e saj (në realitet dhe në film) janë ende të dukshme: nuk ndihet qetësim te Zana, ashtu si nuk ndihet pendim tek agresori i saj, serbi.
Te filmi “Dita zë fill” shembëllen kaq fals dënimi me aksidentim i vajzës që braktis nënën. I bie që të shënojë pikën kulmore të filmit. Kaq e pamenduar kjo lëvizje. Pasi, tingëllon si sajesë dhe sepse nuk është ndodhi që lidhet drejtpërdrejt me jetën e Violetës. Nuk është drama e saj dhe s’ka pse të lidhet me këtë dramë zgjidhja e jetës së saj dhe filmit po ashtu.
Te filmi “T’padashtun”, sa e dobët është skena e largimit nga qyteti, për t’u shmangur lidhja e dy të rinjve! Sa pak bindëse dhe sa pak origjinale!
Por çfarë i bashkon për së keqi e për së miri filmat në fjalë?
Mungesa e befasisë, mungesa e mbajtjes së frymëmarrjes pezull, kthesa dramatike e munguar, si te njëri film, edhe te tjetri shkaktojnë lodhje dhe përqendrim të ulët te shikuesi.
Ndërkohë që teknikisht filmat në fjalë janë të realizuar mirë. “Dita zë fill” është një film ku spikasin planet e goditura. Mizanskena e zgjedhur, shpeshherë mbreslënëse, përkon me realitetin (Janë përdorur planet fikse, përpos asaj të fundit, kamerës lundruese, e cila e dëmton këndvështrimin e shikuesit, meqë ai është mësuar páras me kamerën statike).
Filmi “T’padashtun” karakterizohet nga përdorimi i kamerës lundruese, nga planet e përgjithshme, veçse mizanskena nuk ka qenë përparësi e veprimet vijnë ngadalshëm.
Fundi
Çfarë i bashkon dhe i ndan filmat së fundmi? Vetë mbyllja e tyre. Të dy mbyllen zymtësisht. Moti i zymtë, horizontet plot re, ashtu si fatet e personazheve, janë hollësi pamore te të dy filmat si një paralelizëm për gjendjen e tashme dhe parashikimin e së ardhmes.
Por, vetëm njëri prej tyre vë në lëvizje mendimin për ta kuptuar e analizuar gjendjen në fjalë. Mbyllja ideale për një krijim filmik është ai kur shikuesi vazhdon të mendojë për të pas shfaqjes së titrave: çfarë do të ndodhë me fatet e personazheve???
Te “Dita zë fill” protagonisten e pret ose burgu, ose çmendina, kurse fëmijën e saj ose shtëpia e fëmijës, ose rruga shumë shpejt. Pra, mbyllja nuk është aspak inteligjente, aspak befasuese (është e pritshme nga të dhënat e deriatëhershme filmike), aspak risi…
Fundi i filmit, gjithashtu, nuk na bën të ndjeshëm për fundin e protagonistes. Ne nuk e shohim asnjëherë në përpjekje të pastra dhe pozitive atë. Asnjëherë Violetës nuk i dhimbset Sofia. Sofia është për të burim të ardhurash. Vetëm kaq. Asnjëherë Violeta nuk bisedon me Sofinë, ndërsa Sofia përpiqet të bisedojë me të më shumë se një herë. Nëse skenaristi ka dashur të shprehë diçka të ndryshme nga kjo, thjesht, do të duhej ta kishte rimenduar ndërtimin e Violetës. Nga protagonistja s’të ngelet gjë tjetër në mendje përveçse shprehja: “Duke pastruar b… e një plake, si do ndihem?…”.
E kundërta ndodh te “T’padashtun”, tek i cili mbyllja e hapur përbën edhe pikën më të fortë të tij: protagonistja çlirohet nga barra e fshehtësisë përballë të birit, por nga ana tjetër, i biri i saj, në sytë e vetvetes, por edhe të shikuesit, zbulon se nuk është as shqiptar, as serb, porse është edhe shqiptar, edhe serb, fryt i një përdhunimi të dhimbshëm, pasojë e luftës, tashmë në një udhëkryq edhe më të vështirë nga sa e shihte veten më parë. Tanimë, jo vetëm i “padashtun” prej të tjerëve, por ndoshta edhe prej vetes… Lufta e fortë psikologjike dhe morale brenda njërit prej protagonistëve te filmi “T’padashtun”, thelluar në fund të filmit, pikërisht në atë kohë kur çlirohet disi nga pesha e së kaluarës protagonistja tjetër, mbart edhe peshën më të fortë të filmit. Në aspektin psikologjik, ajo çka zien në kokën e Albanit është e vështirë dhe pështjelluese, por interesante për shikuesin.
Deri diku, një mbyllje e tillë, e hapur, duket sikur bën të harrohet gjithë ngadalësia e filmit.
Mirëpo, autori do të duhej të tregohej i vëmendshëm për të mos rënë në përsëritje sërish në pjesën më të rëndësishme dhe kuptimplotë të filmit: gruaja rrëfen tmerrin e përjetuar për të cilin shikuesi tashmë është njohur para pak, madje me minutazh të zgjeruar. Kjo e zbeh fundin, pikërisht çasti kur fillon dhunimi. E gjithë kjo skenë duket e papranueshme, pasi i përket një fryme të vjetër. Duket sikur, narratoligjikisht, filmi cenohet nga retrospektiva. Ndoshta biseda me Albanin do të ishte e mjaftueshme.
Tingëllimi gjuhësor
Në filmin me zë, një tipar thellësisht ndikues në interesin ose jo të shikuesit përbën edhe tingulli e me këtë nuk kemi parasysh kolonën zanore dhe, nga këndvështrimi i ditëve të sotme, ditë në të cilat gegërishtja dhe toskërishtja janë duke iu përafruar njana-tjetnës, duke bërë pjesë të njëra-tjetrës diku një fjalë, diku pak theks, ajo që bie në sy (negativisht) është gjuha e huaj apo ndikimi i gjuhës së suaj te personazhet.
Ekziston njëfarë arsyetimi mbështetës te filmi “T’padashtun”, tek i cili personazhi nënë kërkon të mbrojë të birin, pasi që, si qenie racionale dhe sociale, ajo e di se i biri i saj do të vuajë, nëse i tregohet e vërteta, së cilës ajo i druhet aq shumë. Zana përpiqet të ruajë një lloj baraspeshe midis origjinës dhe bashkëjetesës në një vend të largët nga vendi amë, ndonëse biseda në gjuhë të huaj në një familje shqiptare, sado larg Shqipërisë, për shumicën e shikuesve shqiptarë nuk tingëllon e pëlqyeshme (sido që kjo ndodh edhe për arsye të rëndomta në realitet).
Veçse, në mënyrë krejt të papërligjur ndihet ndjeshëm kjo dukuri te Violeta në filmin “Dita zë fill” (sado që pa përdorur gjuhë të huaj aspak).
Violeta është rreth të tridhjetave (diçka më shumë, diçka më pak); Kuptohet nga të dhënat e pakta në film që ajo jeton në Tiranë, në Shqipëri; Arsimin e lartë e ka kryer po në Tiranë; Në asnjë çast nuk na bëhet e ditur se ka qenë në emigracion; Por as nuk mund të jemi të bindur për të kundërtën (që nuk ka qenë emigrante); Ajo e ka ushtruar profesionin e saj si infermiere në një spital shtetëror në Tiranë.
Sido që të jetë ndërtuar personazhi, edhe nëse ajo ka emigruar, kjo nuk mund të ketë ndodhur për shumë vjet. Pra, logjikisht, ajo nuk ka arsye pse të varet aq shumë në theksin grek… Ndonëse vetë aktorja ka arsye të ketë theks grek (duke qenë shtetase greke).
Por, nëse Qendra Greke e Filmit e ka cilësuar këtë si një tregues të mjaftueshëm për t’u varur në zinxhirin e gjatë të institucioneve shtetërore shqiptare, duke e mbështetur financiarisht filmin në fjalë, atëherë arsye ka, ndonëse jo prej kujtdo mund të pranohet. Çfarë nënkupton kjo? Asgjë tjetër përveç asaj se theksi nuk mund të blihet. E nëse blihet, do të duhet të blihen edhe çmimet, të cilat, pranuar nga shumëkush tashmë (ky arsyetim nuk ngre asnjë dyshim për asnjë çmim në veçanti), nuk janë domosdoshmërisht tregues suksesi… qofshin këto edhe çmime “Oscar”, kundrejt të cilave është duke u çapitur kinematografia e sotme shqiptare…
Shënim: Autorët e këtij shkrimi falënderojnë autorët e filmave për vënien në shërbim të filmave, pa kurrfarë kushtëzimi. Rishikimi i filmave përtej skenave të kinemasë ka ndihmuar vetëm në saktësimin e ideve (por jo ndryshimin e tyre) dhe formulimin e qartë për lexuesin.
