Ajo dëshiron të dëgjojë shqip dhe të marr pjesë në aktivitetet ku shpalosen dhe tregohen traditat shqiptare. Lucia Martino thotë se është arbëreshe. Një muaj më parë ishte në Tiranë në një aktivitet që u organizua mbi kulinarin dhe traditën e gatimit, “Rrno për me gatue”.
Nga Entela Resuli, Gazeta Dita
Mes 12 gjysheve që transmetuan dhe treguan traditën e gatimit në vendin tonë ishte edhe Lucia.
I shkëlqenin sytë teksa dëgjonte me vëmendje gjithçka që kishte të bënte me kuzhinën shqiptare.
Ajo vetë na tregon se gatuan shumë mirë.
“Që fëmijë kam qenë e detyruar nga nëna që të gatuaja. Pastaj duke u rritur, duke kuptuar dhe duke shijuar atë çka gatuaja. Më vonë vendosa që këtë traditë me vlerë t’ua transmetoj brezave dhe fillova të punoj me nxënësit e mi në këtë drejtim”- shprehet Lucia.
Zonja Lucia, kuzhinën e ka traditë familjare, por jo vetëm ajo, por pothuaj të gjithë arbëreshët e Italisë.
Ajo për shumë vite ka punuar si mësuese e letërsisë dhe është munduar që t’ua përcjellw edhe nxënësve të saj pasionin me traditën dhe gjuhën.
Martino jeton nw Frashineto, provincë e Kozencës, atje ku edhe ka lindur. Ajo është presidente e shoqatës “Vorea” dhe gjatë punës si mësuese është munduar që nxënësve të saj t’ua përcjellw kulturën dhe traditën arbëreshe.
Ajo është nderuar nga presidenti i Republikës së Shqipërisë, Bujar Nishani, me çmimin “Mjeshtër i Madh”.
Zonja Lucia, thotë se ishte e detyruar nga nëna, t’i mbante traditat arbëreshe. Sot ajo është shumë krenare për këtë fakt, por ngre shqetësimin se shumë tradita po humbasin e bashkë me to edhe gjuha e folur. Arbëreshët gjithmonë e më pak po flasin arbërisht në familjet e tyre.
Lucia Martino pranoi më kënaqësi këtë intervistë në Dita ku tregoi më tepër rreth kulturës arbëreshe dhe çfarë po ndodh me të sot.
-Zonja Lucia, cila është lidhja juaj me Shqipërinë?
Unë kam lindur në Frascineto dhe përveç periudhës universitare, kam jetuar gjithmonë në vendin tim të vogël, duke jetuar natyrshëm diversitetin tim etnik përmes gjuhës, këngëve, kostumeve dhe gatimit.
Unë jam një ish-mësuese e letërsisë dhe për vite kam dhënë mësim në shkollën e mesme të fshatit tim të vogël, përveç pamjes së bukur ku ndodhet, në Parkun Kombëtar Pollino, përmban një kulturë të pasur dhe ruan gjuhën, zakonet, traditat e paraardhësve.
Me kalimin e kohës unë jam bërë e vetëdijshme për këtë trashëgimi të paçmueshme njerëzore dhe kulturore përmes përvojës së fituar në mjedisin shkollor.
Bashkëjetesa me kulturën perëndimore nuk ka gërvishtur kurrë kujtimin e vendit amë me të cilin, në të kaluarën, nuk kisha marrëdhënie për arsye të ndryshme historike dhe politike.
Tani situata politike në Shqipëri ka ndryshuar shumë fatmirësisht, për të gjithë ne arbëreshët dhe shqiptarët, vëllezër me njëri-tjetrin. Ne mund të komunikojmë duke organizuar ngjarje dhe takime të ndryshme. Tani, sidomos pas daljes në pension, kam një marrëdhënie shumë të ngushtë me Shqipërinë.
– Ju flisni shqip ?
Unë flas në gjuhen arbëreshe që kur isha fëmijë dhe ende flas në familjen time, sidomos me burrin, miqtë dhe të afërmit.
– A është e vështirë t’i ruash zakonet dhe traditat?
Për më shumë se 5 shekuj arbëreshët, krenarë për identitetin e tyre, kanë ruajtur trashëgiminë e tyre të vlerave nëpërmjet festave fetare, ritet, përvjetorët, përfaqësimet, muzetë me rëndësi dhe interes të lartë.
Kultura jonë gojore dhe popullore është ende e gjallë. Sigurisht ata (të parët tanë) vuajtën kur u detyruan të largoheshin nga atdheu i tyre, por ata gjithashtu kishin një dëshirë të madhe për të mos harruar, për t’i mbajtur rrënjët e kulturës së tyre të shtrënguar në zemrat e tyre.
– Si ia kanë dalw arbëreshët që të ruajnë identitetin e tyre ndër vite?
Në Italinë me njëmijë kultura, pakica Arbereshe, përfshirë edhe ata që jetojnë pranë Parkut Kombëtar Pollino, ende janë të vëmendshëm për të ruajtur origjinën dhe identitetin e tyre gjuhësor etnik.
Ishte një eksod i familjeve, i vlerave, i zemrave drejt një vendi, Italisë, ku dashuria, kujtimet, historia, nevojat njerëzore mund të vazhdonin të mbushin jetën, shpresat dhe aktivitetet e tyre.
Kjo punë u krye në radhë të parë nga papastarët, nga intelektualët dhe dijetarët që ofruan angazhimin e tyre për të ruajtur dhe transmetuar ritualin, gjuhën dhe zakonet shqiptare.
Ata kënduan epikën e popullit shqiptar në mërgim, mblodhën dhe ri-propozuan përrallat dhe këngët popullore. Poezia popullore lindi dhe u bë pjesë e folklorit tradicional.
Sot nuk është më kështu. Italo-shqiptarët, me diversitetin e tyre, po dëshmojnë dalëngadalë humbjen e trashëgimisë sonë të përbashkët kulturore dhe identitetin origjinal.
-Çfarë kërkoni dhe doni të bëni këtë problem?
Gjatë shekujve populli ynë mbeti i ndarë, ne të Italisë Jugore dhe ju në Shqipëri përjetuat kaq shumë peripeci që për fat të keq ju kanë bërë të humbni rrënjët e tuaja të lashta dhe të thella.
Fshatrat tanë të vegjël kanë mundur të ruajnë kulturën e lashtë nëpër faza të ndryshme të historisë së Italisë dhe kanë dhënë një kontribut të rëndësishëm në realizimin e bashkimit të tij gjatë Rilindjes. Ne kemi ruajtur të kaluarën dhe të tuajën dhe duam ta transmetojmë atë si një të mirë të përbashkët për të gjithë shqiptarët në botë.
Pyetjet tuaja më gëzojnë sepse më kujtojnë të kaluarën tonë të lavdishme që na bashkon, duke shpresuar për një të ardhme që të jemi akoma edhe më afër. Shtëpia jonë në Frascineto është edhe e juaja
-Lucia, a jeni krenare që jeni arbëreshe?
Absolutisht, jam shumë krenare që jam arbëreshe.
Kurset e mia të studimit dhe aktiviteti im mësimor më kanë dhënë një bazë të përmbajtjes, zgjedhja ime personale ishte të siguroja një përfshirje festive dhe pjesëmarrëse në kulturën time dhe ta paraqisja atë në raste dhe ngjarje të ndryshme, të cilat unë i bëra pjesë të jetës time.
Gjatë udhëtimeve të mia, pjesëmarrjes në panaire të turizmit kombëtar dhe ndërkombëtar, gjithmonë jam ndjer si ambasadore e kulturës arbëreshe, duke u transferuar informatat dëgjuesve përmes konferencave, videove dhe shijimeve të pjatave të lashta.
-Cila është gjëja më e rëndësishme që keni mësuar nga të parët tuaj?
Që kur isha fëmijë,merrja pjesë në përgatitjen e ushqimit dhe drekës që nëna dhe hallat përgatisnin për raste dhe festat e rëndësishme të vitit.
Ishte një fat për mua që të isha aty. Kam mësuar artin e gatimit të arbëreshëve, duke e mos e harruar asnjëherë atë me vetëdijen se, vetëm duke e trashëguar te të rinjtë,tradita ruhet.
Fillova një seminar gatimi me nxënësit e mi duke i mësuar atyre artin e makaronave të lashta. Ky aktivitet u ndoq shumë dhe shërbeu për të afruar nxënësit me kulturën e lashtë, duke e njohur, dashur dhe çmuar atë.
– Herën e fundit që keni vizituar Shqipërinë…
Udhëtimin tim të parë në Shqipëri e kam bërë në muajin maj të vitit 2009 në Shkodër me Motër Salesianen si mësuese e italishtes.
Më vonë bëra shumë udhëtime të tjera, gjithnjë shumë të ndryshme, turistike, kulturore, teatrale që më lejuan të njihja gjithmonë njerëz të ndryshëm dhe të veçantë me të cilët unë jam gjithmonë në kontakte të afërta.
Udhëtimi i fundit që bëra ishte një muaj më parë me kushërirën tim, Lidia Zappa, që jeton në Buenos Aires.
Ajo ka dëgjuar shumë për Shqipërinë nga unë dhe shprehur dëshirën për ta vizituar tokën e të parëve.
Në këtë udhëtim pata mundësi të marr pjesë edhe në një ngjarje të madhe dhe të jashtëzakonshme, në aktivitetin “Rrno për me gatue” ku 12 gjyshe takuan 12 shefa të famshme shqiptarë dhe paraqitën recetat e lashta duke u kthyer edhe njëherë te recetat tradicionale.
-Çfarë ishte ky aktivitet për ju?
“Rrno për me gatue” ishte një nga përvojat më të bukura dhe interesante të jetës sime.
Pasioni im i madh për gatimin më dha mundësinë që përmes kësaj ngjarjeje të madhe, të gjeja veten mes 12 gjysheve dhe kuzhinierëve të rëndësishëm shqiptarë me të cilët mund të ndaja gëzimin e përgatitjes së pjatave antike të kuzhinës shqiptare.
Për mua kjo ishte një mundësi e mrekullueshme, si për të mësuar rreth recetave të lashta të ofruara nga zonjat e këndshme nga vende të ndryshme të Shqipërisë, po ashtu edhe për të ndarë dhe për të krijuar marrëdhënie me kuzhinierët më të famshëm shqiptarë në mbarë botën.
Secila gjyshe përgatiti një gjellë që përfaqësonte traditën e vendit nga i cili erdhi.
Unë propozova pasta të lashta Arbëreshe, SHTRIDHLAT.
– Historia më interesante që mund të na tregoni në lidhje me Shqipërinë?
Po ka të bëjë gjithmonë me udhëtimin tim të parë në Shqipëri dhe udhëtimet e mia në këtë vend. Më kujtohet që në 9 Maj të vitit 2009, pas një nate të gjatë në traget, me ish-mësuesen time, Prof. Emilia Blaiotta, zbritëm në portin e Durrësit.
Arrijmë në Shkodër, ku qëndruam për 2 javë në Institutin e Motrave Salesiane. Detyra jonë është që të marrim kurse intensive të gjuhës italiane, duke ndihmuar në orët e studimit të tyre dhe duke treguar historinë e Arbërisë.
Shpesh, të shoqëruar nga motra Ausilia, vizituam disa fshatra. Rrethoheshim gjithmonë nga shumë fëmijë dhe të rinj që donin të dinin më shumë rreth nesh. Kam parë shumë familje që jetonin në kasolle dhe në varfëri. Emila dhe unë u shqetësuam shumë nga ky realitet.
Më vonë bëra shumë udhëtime të tjera kulturore. Kam organizuar disa udhëtime turistike grupore dhe gjithashtu e kam bërë guidën, pasi i njoh shumë mirë vendet dhe historinë e Shqipërisë.
Për shumë vite mbetëm të izoluar, nuk kishim marrëdhënie me vendin amë. Pas rënies së komunizmit, shqiptarët ikën dhe zbritën në brigjet italiane. Ata po kërkonin liri dhe ushqim. Italia i mirëpriti me ndjenja miqësie, me kalimin e kohës ata u integruan në mënyrë të përkryer në territorin kombëtar. Ka lindur një urë miqësie. Vëllezërit në të dy anët takohen për punë, kulturë, miqësi dhe turizëm.
Ne jemi një popull i lashtë, Arbëreshët dhe shqiptarët e rinj, shqiptarët.
Papritmas ka një zgjim. Udhëtimet e mia në Shqipëri kanë sjellë të kaluarën në duart e mia, momente që mendoja se i përkisnin të kaluarës dhe në vend të kësaj janë projektuar në të ardhmen. Sa herë që shkoj në Shqipëri, gjithmonë e gjej atë të ndryshuar dhe është në zhvillim të vazhdueshëm. Unë përfitoj nga ky rast për të kujtuar se ne Arbëreshët jemi këtu pasi e kemi dashur shtëpinë tonë dhe se, edhe në rrugën tonë të vogël, ne mund të japim pasurinë kulturore dhe ekonomike të atdheut tonë të lashtë.
Arbëreshët apo shqiptarët e Italisë, janë pakica etno – gjuhësore shqiptare e vendosur historikisht në jug të Italisë. Janë emërtuar si arbëreshë, pasi në kohën kur u larguan nga Shqipëria, ajo quhej Arbëri. Arbëreshët, me shekuj kanë ruajtur kulturën dhe traditat, por ruajtja e gjuhës arbëreshe tani është më e vështirë.
