Përktheu: Klodeta Dibra
Jermonte. Fillimet e një zjarrmie cerebrale, patën thënë doktorët; dhe këtë e përsëritnin të gjithë shokët e zyrës, që ktheheshin nga dy, nga tre, prej spitalit ku kishin shkuar t’a shihnin. Të jepnin përshtypjen se ndjenin një shije të veçantë tek e kumtonin lajmin me fjalë shkencore, fjalë që ua kishte kapur veshi herë nga doktorët herë nga ndonjë koleg i vonuar që ndeshnin rrugës:
-Frenezi, frenezi.
-Encefalit.
-Malçim i cipës së trurit .
-Zjarrmi cerebrale.
Dhe u pëlqente të dukeshin të pikëlluar; por thellë thellë ishin aq të kënaqur, edhe për detyrimin e kryer; me shëndetin e plotë që gëzonin, duke u larguar nga ai azil i trishtë drejt kaltërsisë së qeshur të mëngjesit dimëror.
-Do të vdesë? Do të marroset?
-Çfarë t’them! – Të vdesë, duket se jo…
-Përherë po e njëjta gjë… Flet përçart…
-I ngrati Beluka!
Dhe askujt nuk i shkonte ndër mend se, duke marrë parasysh kushtet tepër të veçanta në të cilat ai fatzi jetonte prej shumë vitesh, rasti i tij mund të ishte edhe shumë i natyrshëm, dhe gjithçka që Beluka thoshte dhe që të gjithëve u dukej përçartje, shenjë e frenezisë, mund edhe të ishte shpjegimi më i thjeshtë i rastit të tij mjaft të natyrshëm.
Në të vërtetë, fakti që Beluka, një natë më parë, ishte krenarisht rebeluar ndaj shefit të zyrës, dhe që më pas, qortimit të egër të shefit për pak sa nuk i ishte turrur mbi kurriz, përbënte një argument serioz për të hamendësuar se bëhej fjalë pikërisht për një tëhuajtje mendore.
Sepse njeri më i butë dhe i përulur, më i rregullt dhe i durueshëm se Beluka nuk mund të parafytyrohej.
I brendashkruar… vërtet, kush e kishte përcaktuar të tillë? Një prej shokëve të tij të zyrës. I brendashkruar, i ngrati Beluka, brenda caqeve tepër të ngushta të detyrës së pandjeshme prej llogaritari, pa asnjë tjetër kujtesë përveçse ajo e llogarive të hapura, llogarive të thjeshta apo dyfishe apo llogari xhirimi, dhe e zbritjeve, e tërheqjeve dhe e postimeve të letrave; shënime, librat e llogarive, partitarët, fletoret e shënimeve e kështu me radhë.
Skedar shëtitës; ose ndryshe, plak gomar, që tërhiqte karrocën pa bërë zë, përherë me të njëjtin hap, përherë në të njëjtën rrugë, duke u çapitur si kalë karroce. Pra, me qindra herë ky plak gomar qe fshikulluar, frushkulluar pa mëshirë, thjesht për të shkaktuar të qeshura, për të parë nëse mundnin ta nevrikosnin paksa, nëse ia ngrinin paksa veshët e rënë, ose të paktën të jepte shenjë se donte të ngrinte njërën këmbë për të shqelmuar. Kurrgjë! Ishte fshikulluar padrejtësisht e ishte pickuar mizorisht duke qenë në punë të vet, gjithmonë, pa pipëtirë fare, sikur t’ia preknin, ose më mirë, sikur nuk i ndjente më ato pickime, i mësuar tashmë prej vitesh e vitesh me të rrahurat vendçe të fatit.
E pamendueshme, në fakt, revolta e tij, veçse nëse ishte pasojë e një tëhuajtje të beftë mendore.
Për më tepër, një natë më parë, i takonte pikërisht të merrte ndëshkimin; kishte vërtet të drejtë ta dënonte shefi i zyrës. Që në mëngjes ishte paraqitur me një pamje të re të pazakontë; dhe – diçka vërtet e pamasë, e krahasueshme, ç’të them?, me shëmbjen e një mali – kishte ardhur me gjysmë ore vonesë.
Dukej sikur fytyra i ishte zgjeruar përnjëherësh. Dukej sikur të gjitha paragjykimet kishin rënë papritmas, dhe i ishte hapur, çapëlyer befas përreth, shfaqja e jetës. Dukej sikur papandehur veshët i ishin liruar dhe perceptonin për herë të parë zëra, tinguj kurrë më parë të dëgjuar.
Dhe ashtu gazplotë, një gaz i mugët e marrakotës, ishte paraqitur në zyrë. Dhe, përgjatë gjithë ditës, nuk kishte kryer asnjë punë. Në mbrëmje, pasi shefi i kishte hyrë në zyrë, kishte kqyrur regjistrat, shkresurinat:
-Po si kështu? Ç’ke bërë tërë ditën?
Beluka e kishtë vështruar buzagaz, pothuajse paturpësisht, duke hapur duart.
-Ç’do me thënë? – kishte këlthitur atëherë shefi, duke iu qasur afër dhe kapur për supi e shkundur.
-Ej, Beluka!
-Asgjë, – i ishte gjegjur Beluka, gjithnjë me atë buzëqeshje të pacipë e teveqele ndër buzë. – Treni, zotëri.
-Treni? Cili tren?
-Fishkëlleu.
-Ç’dreqin po përrallis?
-Këtë natë, zotëri. Fishkëlleu. E dëgjova që fishkëlleu…
-Treni?
-Po, zotëri. Eh sikur ta dinit ku mbërrita! Në Siberi, ose ose…në xhunglat e Kongos…Mbërrin menjëherë, zotëri Kavalier!
Punonjësit e tjerë, që sapo kishin dëgjuar të bërtiturat e shefit të tërbuar, kishin hyrë në zyrë dhe, duke dëgjuar Belukën që fliste në atë mënyrë, kishin filluar të qeshnin si të marrë.
Atëherë shefi – që atë mbrëmje duhej të ishte me humor të keq – shkapetur nga ato të qeshura, ishte tërbuar fare dhe e kishte rrahur paq viktimën e urtë të shumë shakarave të tij mizore.
Por, kësaj here, viktima, për habinë dhe pothuajse llahtarinë e të gjithëve, ishte rebeluar, kishte nëmur, duke bërtitur gjithnjë atë çuditërinë e trenit që kishte fishkëllyer, dhe që, për Zotin, jo më, tani që kishte dëgjuar trenin të fishkëllente, nuk mundte më, nuk dëshëronte të trajtohej më në atë mënyrë.
E kishin marrë me forcë, lidhur dhe tërhequr zvarrë për në spitalin e të marrëve.
Vazhdonte edhe atje të fliste për trenin. Imitonte fishkëllimën. Oh, një fishkëllimë tepër qaramane, sa e largët, në errësirën e natës; e pikëlluar. Dhe, menjëherë më pastaj, vazhdonte të thoshte:
-Po nisemi, po nisemi…Zotërinj, për ku? për ku?
Dhe i vështronte të tjerët me sy që nuk ishin më të tijët. Ato sy, zakonisht të thellë e pa shkëlqim, të rrudhosur, tani qeshnin plot dritë, si sytë e një fëmije a një njeriu të lumtur; dhe fjalë të pastrukturuara dilnin nga buzët. Gjëra të padëgjuara; shprehje poetike, të trilluara, të çuditshme, që habisnin gjithnjë e më shumë, sakaq nuk mund të shpjegohej aspak se si, falë kujt mrekullie, kishin lulëzuar në gojën e tij, domethënë, në gojën e dikujt që deri më atëherë nuk ishte marrë veçse me shifra dhe regjistra dhe katalogë duke jetuar si qorr dhe shurdh: një makinë e vogël llogaritëse. Tani fliste për shpate të kaltra malesh me dëborë, që ngriheshin drejt qiellit; fliste për cetacë veshtullakë me përmasa trupore të mëdha që, në fund të detit, vizatonin me bisht shenjën e presjes. Gjëra, përsëris, të padëgjuara më parë.
Kush erdhi për të m’i thënë këto, bashkë me lajmin e tëhuajtjes së beftë mendore, mbeti sakaq i habitur, duke mos vënë re tek unë, jo vetëm shastisje, por as edhe çudinë më të lehtë.
Dhe në të vërtetë e prita lajmin heshturazi.
Dhe heshtja ime ishte plot dhimbje. Tunda kokën, me cepat e gojës të ngurtësuar për poshtë, hidhërueshëm, dhe thashë:
-Beluka, zotërinj, nuk është marrosur. Të jeni të sigurtë që nuk është marrosur. Diçka i ka ndodhur; por diçka shumë e natyrshme. Askush nuk mund ta shpjegojë, sepse askush nuk e di sesi ky njeri ka jetuar deri më sot. Unë që e di, jam i bindur se do ta sqaroj gjithçka natyrshmërisht, sapo ta kem parë dhe folur me të.
Ndërsa çapitesha drejt spitalit ku i ngrati burrë ishte shtruar, vazhdova të mendoja për hesap timin: “Një njeriu që jeton siç Beluka ka jetuar deri më tani, pra një jetë “të pamundur”, gjëja më e natyrshme, ndodhia më e zakonshme, një pengesë e shfarëdollojshme shumë e vogël, ç’të them, një papërdhok në xhade, mund të prodhojnë efekte të jashtëzakonshme, për të cilat askush mund të japë shpjegim, nëse nuk mendon se pikërisht jeta e atij njeriu është “e pamundur”. Duhet ta drejtojmë shpjegimin atje, t’ia bashkangjisim kushteve të pamundura të jetës, dhe atëherë shpjegimi do të bëhet i thjeshtë dhe i qartë. Kush sheh veç një bisht, duke abstraguar nga kafsha përbindësh së cilës i përket, mundet edhe ta çmojë në vetvete bishtin të përbinshëm. Do të duhet t’ia bashkosh shtazës përbindësh; dhe atëherë nuk do të duket më i tillë; por çfarë do të duhet të jetë, duke i përkitur atij përbindëshi. Një bisht shumë i natyrshëm”.
Nuk kisha parë kurrë njeri të jetonte si Baluka.
Isha gjiton me të, dhe jo vetëm unë, por të gjithë qiraxhinjtë e ndërtesës më pyesnin se si mundte ai njeri të përballonte ato kushte jetese.
Bashkë me të jetonin edhe tre gra të verbra, gruaja, vjehrra dhe motra e vjehrrës: dy të fundit, shumë të moshuara, me perde në sy; tjetra, gruaja, pa perde në sy, e verbër e ngrirë; qepalla të murrosura.
Të trijave u duhej shërbyer. Sokëllinin nga mëngjezi deri në mbrëmje sepse askush u shërbente. Dy vajzat vejushe, të mbledhura në shtëpi pas vdekjes së bashkëshortëve, njëra me katër, tjetra me tre fëmijë, nuk kishin as kohë e as dëshirë t’u shërbenin; shumë shumë ndihmonin vetëm nënën e tyre.
Me rrogën e tij të pamjaftueshme si llogaritar, a mundej Beluka të ushqente gjithë ato gojë? Merrte punë tjetër për të bërë në mbrëmje në shtëpi: rikopjonte letra. Dhe rikopjonte midis britmave lebetitëse të pesë grave dhe shtatë fëmijëve deri sa ata, të dymbëdhjetët, zinin vend në tre shtretërit e vetëm të shtëpisë.
Shtrëtër të mëdhenj, martesorë; por vetëm tre ama.
Grindje me zemërata, ndjekje nga pas, mobilje të përmbysura, enë guzhine të thyera, ulërima, rrëzime përdhé, sepse ndonjëri prej fëmijëve, në terr, ia mbathte dhe shkonte të strukej midis tre plakave të verbra, që flinin në një shtrat më vete, dhe që çdo mbrëmje ziheshin midis tyre, sepse asnjëra prej të trijave donte të qëndronte në mes dhe rebelohej kur i vinte radha.
Më në fund pllakoste heshtja, dhe Beluka vazhdonte të rikopjonte deri natën vonë, deri sa pena i binte nga dora dhe sytë i mbylleshin vetiu.
E atëherë shkonte e u plandoste, gjithnjë veshur, në një divan të shqyer, dhe menjëherë zhytej në një gjumë të thellë, prej të cilit çdo mëngjes u zgjonte zorshëm, më i shushatur se kurrë.
E pra, zotërinj: në ato rrethana Belukës i kishte ndodhur diçka mjaft e natyrshme.
Kur shkova ta takoja në spital, ma rrëfeu ai vetë, fije e për pe. Ishte, po, ende i entuziazmuar paksa, por natyrshmërisht, për atë që i kishte ngjarë. Qeshte me doktorët dhe me infermierët dhe me të gjithë kolegët e tij, që e besonin të marrosur.
-Ku e merr! – thoshte. – Ku e merr!
Zotërinj, Beluka kishte harruar prej vitesh e vitesh – pikërisht harruar – se bota gjallonte.
I zhytur në vuajtjen e pandërprerë të asaj ekzistence gjëmëzezë, i zhytur tërë ditën e ditës në llogaritë e zyrës së tij, pa asnjë çast për të marrë frymë lirshëm, si një shtazë me sytë zënë, lidhur pas shtizës së qerthullit apo mullirit, po zotërinj, kishte harruar prej vitesh e vitesh – pikërisht harruar – se bota gjallonte.
Dy netë më parë, pasi ishte hedhur në shtrat i lodhur e i rraskapitur për të fjetur mbi divanin shkatarraq, ndoshta nga lodhja e tepërt, jo si zakonisht, nuk kishte mundur të vinte menjëherë gjumë në sy. Dhe befas, në heshtjen e thellë të natës, kishte dëgjuar, nga larg, një tren që fishkëllente.
I qe dukur sikur veshët, pas kaq vitesh, kushedi se si, i ishin liruar papritur. Fishkëllima e atij treni i kishte shqyer dhe marrë me vete në një çast skamjen e të gjitha angushtive të tij të llahtarshme, dhe pothuajse nga një varr i hapur ishte gjendur duke u endur gulçues në zbrazëtinë plot ajër e dritë të botës që i hapej e pamatë gjithkund përreth.
Pavetëdijshmërisht ishte kapur pas mbulesave që çdo natë hidhte mbi vete për t’u mbuluar, dhe kishte rendur me mendim pas trenit që largohej në terrin e natës.
Ishte, ah! Ishte, jashtë asaj shtëpie të llahtarshme, jashtë gjithë vuajtjeve të tij, ishte bota, shumë, shumë botë e largët, nga ku treni nisej për të mbërritur…Firence, Bolonjë, Torino, Venecia… shumë qytete, ku ai në të ri kishte qenë dhe që ende, pa dyshim, atë natë vezullonin nga dritat mbi tokë. Po, e njihte jetën që jetohej atje! Jeta që edhe ai e kishte jetuar dikur! Dhe ajo jetë vazhdonte: gjithnjë kishte vazhduar, ndërsa ai këtu, si një kafshë që ia kanë zënë sytë, rrotullonte shtizën e mullirit. E kishte fshirë nga kujtesa atë botë! Bota qe mbyllur për të, në vuajtjen e shtëpisë së tij, në angushtinë e ftohtë e të vrazhdë të zyrës së tij të llogarisë…Por tash, ja, i hynte, si toçitje e dhunshme, në shpirt. Çasti, që tingëllonte për të, këtu, në burgun e tij, rridhte si një drithërimë elektrike nëpër të gjithë botën, dhe ai me imagjinatën e zgjuar befasisht mundte, ja, mundte ta ndiqte në qytete të njohura e të panjohura, katunde, male, pyje, detra…
E njëjta drithërimë, i njëjti regëtim i kohës. Ishin, ndërsa ai këtu jetonte këtë jetë “të pamundur”, shumë e shumë miliona njerëz të shpërndarë në të gjithë botën, që jetonin ndryshe. Tani, në po të njëjtin çast ndërsa ai këtu vuante, ishin malet e vetmuara të mbuluara nga dëbora që lartësonin drejt qiellit shpatet e kaltërta…po, po, i shihte, i shihte, i shihte kështu…ishin oqeanet…pyjet…
Dhe, pra, tani që bota i ishte rifutur në shpirt – ai mundte në një farë mënyre të gjente ngushëllim! Po, duke u shkëputur herë herë nga vuajtja e tij, për të marrë pak ajrin e botës me imagjinatë. I mjaftonte kjo!
Natyrisht, ditën e parë, e kishte tepruar. Ishte dehur. E gjithë bota brenda, në një çast: një kataklizëm. Pak e nga pak do të vinte në vete. E ndjente se ishte ende i dalldisur nga ajri i tepërt.
Do të shkonte, sapo ta merrte veten, t’i kërkonte ndjesë shefit, dhe do të rimerrte siç edhe më parë punët e llogarisë. Vetëm se shefi tanimë nuk duhej të lakmonte shumë nga ai si në të shkuarën: duhej t’i lejonte që herë pas here, ndërmejt një llogarie e tjetre për të regjistruar, ai të bënte një vrap, po, në Siberi…ose ose…në pyjet e Kongos:
-Mbërrin menjëherë, zotëria im Kavalier. Tash që treni ka fishkëllyer…
