Nga Arben Iliazi
117 vjet më parë, më 13 shtator 1907, lindi Mitrush Kuteli, pseudonimi letrar i Dhimitër Paskos. Kuteli është në të vërtetë një gjeni i letrave, një nga patriarkët e letërsisë shqipe, ndër shkrimtarët më origjinalë, që kaloi nëpër të gjithë purgatorët e regjimit komunist, i dënuar si “Armik i Popullit” dhe me mospërfillje, duke hequr vuajtje të shumta shpirtërore.
“Nëse merren në shqyrtim të gjitha fazat e jetës së tij (mërgimi i gjatë kryekreje në Rumani, kthimi në atdhe, koha e luftës dhe heshtja e gjatë deri në vdekje) kemi përshtypjen se prozatori i shkëlqyeshëm pat jo vetëm dy emra, por edhe dy jetë”, ka thënë Martin Camaj.
Prozator i shkëlqyer, poet e folklorist, publicist, e kritik letrar, përkthyes i majave të letërsisë botërore, njëherësh edhe studiues dhe financier me kontribute të mëdha për ngritjen e Bankës së Shqipërisë dhe zhvillimin e monedhës kombëtare, Kuteli i la që në të gjallë kulturës dhe mendimit shqiptar dhjetra botime letrare, si dhe 16 libra e broshura kryesisht për ekonominë e financën, por gjithashtu botime folklorike dhe polemika. Ai ka lënë edhe artikuj të shumtë në këto fusha dhe përkthime me vlerë nga rusishtja, rumanishtja, frëngjishtja dhe italishtja.
Mitrush Kuteli ishte mjeshtër i realizimit magjik, por edhe i realizmit grotesk. Veprat e tij rrëfejnë aftësinë e tij gjeniale për të kapur thelbin shqiptarisë. Kuteli krijoi personazhe tipikë në mjedisin tipik shqiptar. Ai diti të kuptojë thellë marrëdhëniet reale mes njerëzve. Po ashtu solli realitete që përsëriten, për të parë te e shkuara fytyrën e vet si në pasqyrë. Bota e ritreguar nga Kuteli është një botë tipike shqiptare, me heronj të virtytshëm, me akte të larta njerëzore, me atmosferën epike e fllade lirike, me nota tragjike e komike.
Disa studies e kanë mbiquajtur Kutelin “Babain e tregimit realist shqiptar”, pasi ai këputi vjegat që e mbanin letërsinë të lidhur me traditën e bejtexhinjve të pasmesjetës, duke e nxjerrë letërsinë nga ajo gjëndje miturie.
“E madhe është gjëma e mëkatit” është kryevepra e kryeveprave të tij. Ndërsa “Tregime të Moçme Shqiptar” përbën një libër klasik të të gjitha kohërave. Jo vetëm nga ngjarja dhe filozofia e madhe që mbart ajo, por edhe nga mënyra e të rrëfyerit si askush tjetër apo, figurat artistike e fantastike, stili i të treguarit e gjithçka të përsosur. Përmes atmosferës sociale që solli në veprat e tij, Kuteli vendosi ta përcillte ndarjen nga Mesjeta duke qeshur e duke e përqeshur, me stilin grotesk, siç e patën bërë edhe shkrimtarët e adhuruar prej tij: Rableja dhe Gogoli.
Kuteli ishte një magjistar i vërtetë i fjalës shqipe, duke na dhënë modele të mrekullueshme stilistike, që përbëjnë një shkollë të vërtetë të gjuhës letrare shqipe. Veprat e Mitrush Kutelit përbëjnë një pjesë mjaft të rëndësishme të letërsisë shqiptare, një frymëzim për një numër të madh veprash të tjera letrare që pasuan përgjatë dekadave. Nuk kam ndërmend të bëj një paraqitje të detajuar të përmbajtjes së veprave të tij. Këtë më mirë e kanë bërë dhe do të vazhdojnë ta bëjnë studiuesit e letërsisë.
Në biografitë që janë shkruajtur për Mitrush Kutelin thuhet se lindi në Pogradec më 13 shtator 1907, në qytetin liqenor ku mori dhe mësimet e para i mori, ndërsa studimet e mesme i kreu në Selanik, në Shkollën Tregtare rumune (1921-1928); U diplomua në Bukuresht, më 1931 dhe më 1934 mori doktoratën në shkencat bankare dhe monetare, me vlerësimin më të lartë. Në Rumani ka qenë funksionar në Ministrinë e Financave; drejtor i Bankës Nacionale të Rumanisë dhe i Bankës së Çernëucit. Arriti të kthehet në Shqipëri në shtator të vitit 1942, dy javë pasi kishte ndërruar jetë nëna e tij. Punoi pranë shoqërisë SASTEB, e pas shtatorit 1943 punoi këshilltar për çështje të monedhës pranë Bankës Kombëtare të Shqipërisë. U largua nga Banka në tetor të vitit 1944, pasi kundërshtoi planet gjermane për të nxjerrë një monedhë të re që do të varfëronte Shqipërinë.
Pas janarit 1945, si drejtor i Drejtorisë Qendrore të Bankës së Shtetit Shqiptar, kontribuoi për rimëkëmbjen e financave shqiptare; dha dorëheqjen në gusht 1946, pasi nuk u pajtua me vendimin e shtetit të atëhershëm për kursin e këmbimit lek/dinar jugosllav që dëmtonte ekonominë e vendit.
Në maj 1947 Kutelin e arrestuan; e dënuan me pesë vjet heqje lirie, pa asnjë akuzë konkrete, as si ekonomist, as si letrar dhe e dërguan në kampin-burg të Vloçishtit. U lirua “me falje” në prill 1949. Pas këtij viti Kuteli punoi si përkthyes pranë Shtëpisë Botuese ‘Naim Frashëri”, dhe për një kohë të gjatë iu hoq e drejta e botimit. Letërsisë i kushtoi kohën që i mbetej nga puna e normuar e përkthimit. U nda nga jeta nga një infarkt më 4 maj 1967.
Askush nuk e shpjegon dot faktin pse dosja e akuzës kundër tij është zhdukur dhe nuk gjendet as sot e kësaj dite.
Po ashtu në biografitë e tij shkruhet rëndom se familja e tij është me rrënjë nga qyteti i Artës, Çamëri, pa dhënë shpjegime të mëtejshme. A qëndron ky pohim? Po, është e vërtetë, Mitrush Kuteli është bir i Artës ose Gjirit të Ambrakisë, që i ka rrënjët qysh në lashtësi. Bir i kësaj treve me të kaluar të lavdishme. Qyteti i Artës (ose Nartës) njihet si një nga qytetet më të famshme shqiptare në histori. U bë realisht i famshëm në shekullin 13-14, kur ishte në zotërimin e princit shqiptar Pjetër Llosha. Ky më tej u bashkua me kryezotin çam princin Gjin Bua Shpata, i cili themeloi Despotatin e Artës, një nga formacionet shtetërore më të famshme shqiptare ne histori. Në shekullin XV Arta nxori një kolos të letrave, dijetar Mihal Artiotin, shenjtor i ndritur dhe dhe humanist i madh. Edhe sot Arta e ruan karakterin e vet shqiptar. Origjinën nga Arta të Familjes Pasko ma ka pohuar dikur, në një bisedë të lirë kolegësh, e bija e Mitrushit, gazetarja Atalanta Pasko, një zonjë me mjaft integritet njerëzor dhe profesional, e cila ka ndërruar jetë në vitin 2022.
Kisha pak kohë që kisha mbrojtur diplomën me një studim mbi këngët popullore çame dhe ndikimin e tyre në krijimtarinë letrare të autorëve shqiptarë. Babai ishte me origjinë çame nga Arta, më pohoi me gojën e saj e bija e shkrimtarit. Dhe, si për t’i dhënë alibi shkencore rastit, më përmendi disa shprehje të nëndialektit çam, që Kuteli ka përdorur në veprat e tij. Te “Vjeshta e Xheladin Beut: “Burrë dërdëng”, “Xheladin Beu kish në dorë bukën e kopaçen” “ oda e madhe e konakut”, “i kish rënë leshi i kokës”, “kish hedhur oftikanë” etj. Te “Havadan më havadan:“ulku nuk e ha ulkun”!
Znj. Atalanta më shpjegoi si si tradita popullore çame kishte ndikur në krijimtarinë e Kutelit. Për shembull te libri “Në një cep të Ilirisë së Poshtme” përfshihen tregime me frymëzim nga lashtësia iliro -thesprote. Në disa tregime flitet me dashuri për Camërinë.
Po ashtu miku im, shkrimtari i njohur Enver Kushi, ruan në arkivin e tij personal një letër (shkruar me makinë shkrimi) të Pandeli Paskos, djalit të Dhimitër Paskos (Mitrush Kutelit), që i drejtohej Abaz Dojakës në vitin 1991nga Saragoza e Spanjës , pas krijimit të Shoqatës“Çamëria”, kur Dojaka ishte zgjedhur kryetar i kësaj shoqate. Në këtë letër Pandeli Pasko, pasardhës i denjë i Kutelëve, krenohet me rrënjët nga brigjet plot dritë të Artës.
Saragozë, 28.03.1991
Doc. Abaz Dojaka
Nismëtar i Shoqërisë “Çamëria”
I nderuar docent,
Lexova me gëzim intervistën tuaj në gazetën “Republika”. Me gëzim dhe me një farë drithërimi, sepse me gjithëse lindur në Tiranë, prej prindrish lindur në Pogradec e në Korçë, i ndjej rrënjët e mia në tokën çame, në Artë, nga ku të parët tanë, si shumë shqiptarë, u shpërngulën për ti shpëtuar shtypjes të atij qeni Ali Pasha.
Jam i sigurtë, se një ditë atje në Artë, do të gjenden dokumente me interes për familjen tonë Kuteli, për breza e breza priftinjsh e detarësh. Sot jemi të shpërndarë në Tiranë, Pogradec e Durrës.
Vitin e kaluar kreva një specializim në Francë, në INRA të Avinjonit, ku më vështruan me kuriozitetin e shqiptarit të parë që shihnin. Kohë më kohë më flisnin me admirim për profesorin turk Qazim Abak, i cili kishte kryer studime me interes e sot është nga më të njohurit në rrethet bujqësore turke. Aty kishin kaluar edhe studiusë të tjerë, po mua për Qazimin më flisnin.
Fati më solli të takoi Prof. Abakun nga Universiteti i Adanasë. Pasi shkëmbyemë përshëndetjet e njohjes Qazimi më drejtohet: “Si i thonë shqip feu – a i thonë zjarr? Po pain – a i thonë bukë? Mbeta i habitur, po Qazimi vazhdoi: “ Mos u habit. Jam gjysmë turk, gjysmë shqiptar. Shqiptar nga kjo pjesa këtu (dhe më tregoi anën e zemrës). Këto fjalë mi ka mësuar gjyshja nga Çamëria”. Me Qazimin u përqafuam shqiptarçe, kurse miqve francezë u thashë se nuk kam nderin të jem shqiptar i parë në Montjavet, sepse i pari kish qënë Prof. Qazim Abak.
Megjithse kanë kaluar disa breza, motrat e babajt dhe xhaxhi Pasko(Pasko Milo Pasko) vazhdimisht na tregonin për mjergullën e origjinës të fisit tonë. Ndjenjën e afërsisë me këtë vend origjinë ma kanë shtuar edhe ato pjesë të tregimeve të babajt (Mitrush Kuteli), ku flitet me dashuri e dhimshuri për Çamërinë. Për këtë dëshmon edhe nxitja që jepte dikur babaj Fatos Rapajt, mbledhësit atdhetar të folklorit çam.
Në përfundim, pranoni, Profesor kërkesën time për t’u pranuar antar i Shoqërisë “ÇAMËRIA”.
Me respekt
Pandeli Pasko
Në të vërtetë shkrimtarët e mëdhenj i kalojnë jo vetëm përmasat krahinore dhe të origjinës, por edhe përmasat kombëtare. Pra nuk i përkasin as vendit nga vijnë, as gjuhës, as racës së vet. Shkrimtarë si Mitrush Kuteli nuk mund të mbyllen në përkatësinë e tyre, pasi u shndërrohen në frymë kombëtare, në specie të pajisura me karakter të trashëgueshëm, të përhershëm dhe të pashlyeshëm. Vepra e Mitrush Kuteli padyshim është një burim krenarie kombëtare. Ajo nuk vjetërohet kurrë. Të paktë janë shkrimtarët shqiptarë që nuk vjetërohen kurrë. Ata mbeten të tillë se u bënë zëdhënës të kohës së tyre. Sot kur shohim se si barbaria ka pushtuar kulturën, letërsinë dhe artin duhet të ruajmë dhe të mbrojmë autorët tanë të shquar dhe veprat e traditës.
Vepra e shkrimtarëve si Mitrush Kuteli nuk mund të katandiset në stoli kallpe. Ajo i flet kohës në çdo kohë…
Mitrush Kuteli me familjen
DISA NGA VEPRAT E MITRUSH KUTELIT
“Rrjedhin lumenjtë”
“Vjeshta e Xheladin Beut”
“Lasgush Poradeci” (1937)
“Net shqiptare” (1938)
“Pylli i gështenjave” (1958)
“Ago Jakupi e të tjera rrëfime” (1943)
“Sulm e lotë” (1943)
“Shënime letrare” (1944)
“Havadan më havadan” (1944)
“Kapllan aga i Shaban Shpatës” (1944)
“Dashuria e berberit Artan” (1946)
“Xinxifilua” (1962)
“Tregime të moçme shqiptare” (1965)
“Tregime të zgjedhura” (1972)
“Baltë nga kjo tokë” (1973)
“Në një cep të Ilirisë së poshtme” (1983)
“Këngë e britma nga qyteti i djegur”
“E madhe është gjëma e mëkatit”
