(Kushtuar qyteteve që mbeten të pacënuar vetëm në kujtesën tonë.)
Po mbushej një vit që isha emëruar në Kukës. Në Kukësin e Ri, desha të them.
Zyra e projektimit ku punoja ndodhej në katin e parë të ndërtesës së Komitetit Ekzekutiv. Dritaret tona shihnin në një oborr të trishtë të bojkotuar nga rrezet e diellit, ku ngrinin kokën mundimthi ca pemë rakitike. Një fik i butë, i vetëshartuar që në adoleshencën e hershme me ndonjë kalem trëndafili të egër, apo sythe ferrash, jepte një grusht frytesh gjëmbaçe (si fiq Indie), që fosilizoheshin në degë pa u pjekur kurrë. Kaldaja qëndrore e godinës funksiononte vetëm me një të pestën e rrjetit tubor të parashikuar nga arkitektët. Si rrjedhojë, shumica e zyrave ngroheshin me soba teneqeje, gypat e të cilave shkarkoheshin përjashtë jo nga tymtarët (me të cilët nuk kishin asnjë pikë takimi), por nga vrimat e shpuara drejtpërdrejt në muret. Fasada e prapme dhe ato anësoret, të bëra shoshë nga qyngjet e të nxira nga tymi dhe bloza e qymyrit, i jepnin ndërtesës pamjen e një mine detare mbetur aty që në Agim të Kohërave (kur ujërat e oqeanëve mbulonin edhe vargmalin e Korabit). E zbrazur nga lënda plasëse, e patransportueshme dhe e paasgjësueshme, mina e përbindshme kishte rilindur nën trajtat e një Institucioni Shtetëror mu në qendër të qytetit të sapokrijuar. Kur na ndodhte të ankoheshim për diçka që nuk funksiononte, na përgjigjeshin se fajin e kishte qyteti. Ishte tepër i ri!
– Një qytet i ri është si një kuti-surprizë. Nuk e pandeh kurrë se ç’mund të përmbajë! – shfajësohej nënkryetari. – Bëni durim sa të plaket ca, dhe do t’ia merrni dorën.
– Pooo, do ta marrim përdore, thuaj! – talleshin disa.
Qyteti i ri, i bërë së prapthi…
* * *
Vitin e fundit të Fakultetit isha paraqitur në konkursin kombëtar të arkitektëve të rinj me një projekt kompleksi banesash për një qytet malor. I klasifikuar nga juria ndër pesë më të mirët në gjininë e tij, pak muaj më vonë mora sihariqin se do të realizohej pikërisht në Kukësin e Ri. Do të jepja ndihmesën time në lindjen e një qyteti si ato mamitë e mira që, pasi kanë ndihmuar lehonën, i përkushtohen pastaj plotësisht të porsalindurit. Njëra i pret kërthizën, tjetra i bën tualetin e parë, një e tretë e peshon, kolegia e saj i lidh numurin tek dora, e fundit e pështjell në shpërgënj dhe e ia vë ndër krahë së ëmës.
– Urime, urime! Me jetë të gjatë fëmija!
– Jetë të gjatë edhe ty, qyteti im!
Pikërisht sepse i kisha dhënë diçka nga vetja, emërimin në Kukësin e Ri e quajta një vazhdim të natyrshëm të angazhimit tim profesional e moral. A nuk isha, në një farë mënyre, njëra nga kumbaret e tij?
Kisha arritur një të dielë tetori pas 9 orë udhëtimi me autobus – kokën të turbullt e rropullitë e barkut të ngërçëzuara. Fatmirësisht, dhoma që më kishin zënë tek Hotel Turizmi ishte e mobiluar këndshëm e me një shtrat të rehatshëm. Të nesërmen në mëngjes, pasi u njoha me kolegët e zyrës dhe përmbusha proçes-verbalin e marrjes së detyrës, zbrita në hollin e godinës për të studjuar maketin e qytetit të ri të ekspozuar mbi një tryezë xhami. E pikasa menjëherë kompleksin tim. Ndodhej në veri-lindje, në lagjen «Rinia». Njoha veçoritë teknike përshtatur relievit malor dhe elementet ndërtimore që do të siguronin vazhdimësinë e traditës arkitekturale të Kukësit të Vjetër. Katet përdhese të pallateve të reja i kisha projektuar me gurë të latuar ndërsa ballkonet, nga të cilët zotërohej pamja mbi luginën e Drinit, të pajisura me parmakë druri të gdhendur e hekur të rrahur. Banesat vetjake me çardakë e divanhane imitonin shtëpitë dhe kullat e qytetit të përmbytur; shkallinat e gurta që lidhnin sheshpushimet e gjelbëruara do të shërbenin për të drenuar përroskat e formuara pas shkrirjes së dëborës në formë ujëvarash natyrore.
Lagjja «Rinia»… Oh, më gëzoi, më emocionoi, më plotësoi ai emërtim!
Lagjja «Rinia»… Edhe pasi të kisha dalë në pension.
Lagjja «Rinia»… Edhe kur të mos isha më.
I kisha dhënë jetë një lagjeje të tërë!
Sajova në çast një pretekst për t’u larguar nga zyra. Nuk mund të pritja më. Vrapova nëpër rrugët me planimetrinë e Kukësit të Ri në dorë, si një turiste që viziton një qytet për të parën herë, por ku nuk ndihet aspak e huaj.
– Ju lutem, lagjja «Rinia»?
– Drejt, drejt! Atje ku fillojnë ato pallatet me tulla ngjyrë okre.
Ju nuk e dini kush jam unë. Përndryshe, do të më merrnit përdore e do të më udhëhiqnit drejt e në vend. Ndokush mund të më ftonte edhe në shtëpi, për të pirë një kafe. Në shtëpinë që s’kam nevojë të ma prezantojnë, sepse ia njoh edhe skutat më të vogla. (Edhe ato që të zotit s’i hyjnë në punë t’i dijë.)
– Lagjja «Rinia», ju lutem?
– Bash në lagjen «Rinia» je, oj cucë!
– Kjo është lagjja «Rinia»?! … Jooo…
Sipas planit që mbaja në dorë, ndodhesha vërtet në zemër të lagjes «Rinia». Po ku ishin pallatet e reja?! Godina kishte, por s’mund t’i quaja pallate. Por edhe pallate nëse ishin, s’ishin ato që kisha ëndërruar e projektuar.
– Më falni, kur janë përfunduar këto godina?
– Ah, besa, këte s’po dij me ta thanë… Veç vedi kam hy, ja, tash 2 muej. Kur erdhëm qi k’tej, për shkak t’hidroçentralit.
Pallatet e mia të plakura në lagjen “Rinia”. Pallate dhëmbërëna, me ballinat të fishkura. O qiell, o tokë, o male, mëshirë!
Ç’m’i keni bërë ballkonet?! Dhomat i kishin kthyer kurrizin Drinit. Po dritaret me nga tri fletë?! Ishin të ngushta, të ulëta, të pabesa. Si frëngji bunkerësh… Ç’masakër!
Në vend të rruginave të gjelbra, vetëm plehra. Në vend të stolave për t’u ulur, bordura plehrash. Në vend të këndit të lojërave (me lëkundëset, rrëshqitëset, rrotullueset), togje plehrash të infektuara ku fëmijët kanë ngulur një flamurth: «zonë e fituar». Ç’kutërbim!
Nxitova të hetoja edhe brenda apartamenteve. Shtyva të parën portë që gjeta hapur dhe hyra. Mezi hyra. Po ata vetë, si hynin? Brinjazi?! Si do të dilnin nuset nga ato dyer?! Vetëm, me askënd për krahu. Ah, të mjerat nuse! Po të vdekurit?! Si do t’i nxirrnin nga shtëpia të vdekurit?! Cingëlthi?! Ç’ngushticë!
Banorët e mi gatuanin në banjot, hanin në kthinat e tharjes, flinin në kuzhinë. Oh, mos më shihni në atë mënyrë, ju lutem! Po më kërkoni t’ju them se kush jam? Përse hyra kështu, pa marrë leje? Jo, më mirë të mos e dini. Nuk duhet ta dini. Më vjen shumë turp. Ula kokën dhe ika…
* * *
Po më bëhej viti në Kukës. Në Kukësin e Ri, nënkuptoj. Tashmë më joshte vetëm i vjetri. Qyteti i shtypur nën trysninë e ujit. Qyteti me rrugët e rruginat e përmbytura; me lagjet e asfiksuara dhe shtëpitë e braktisura me pahir. Ish-qyteti. I sakrifikuari. Rrafshimi i tij kishte qenë i domosdoshëm për t’i bërë shtratin liqenit artificial.
Të shpërngulurit bënin çmos ta harronin që të mësoheshin sa më parë me të riun. Kur u lutesha të më tregonin për të vjetrin, u lexohej ndër sy një bezdisje sa e pafshehshme aq dhe e pavullnetshme. Ishte bezdisja e njerëzve të pamësuar me qytetin që u kishte rënë rishtas për hise. Banorët me qytet të vjedhur të cilëve u ishte dhënë një copë tokë diku e së cilës, pak e nga pak, duhej t’i jepnin një fizionomi urbane, një të shkuar, një histori…
Isha munduar të takoja të vjetrit, por s’kisha hasur asnjë. Ku kishin përfunduar? Disa m’u përgjigjën se ua kishte ngrënë kokën lajmi i kobshëm – ishin shumë, shumë të vjetër. Të tjerë më treguan se kishin zbritur në kryeqytet e vazhdonin të trokisnin nëpër zyrat e Qeverisë për të kërkuar anulimin e vendimit të përmbytjes. Familjarët e tyre më rrëfyen që kishin shkuar bujtës nëpër miq e farefis, por nuk u besova. Që prej 1 viti, do të ishin kthyer dhjetë herë!
Idesë që më tundonte prej muajsh, i dhashë trajtën e një vendimi të prerë menjëherë pas kthimit nga pushimet e verës. Për 15 ditë rresht, në krikët e Karaburunit, kisha marrë mësime zhytjeje me një ekip kredhësish. Kisha vendosur të eksploroja fundin e liqenit artificial në kërkim të qytetit të mbytur. Do t’i gjeja vallë shtëpitë-kulla? Apo uji do të kishte përlarë gjithçka? Sidoqoftë, diçka do të kishte mbetur. Gurët shekullorë, puset dhe pragjet e dikurshme, për shembull. Ndoshta tani u shërbenin peshqëve si strehim për të depozituar vezët.
Ishte një e dielë e ngrohtë dhe e qetë. Isha zgjuar herët. Kisha përgatitur kostumin, bombolat e oksigjenit, pajisjet e tjera të zhytjes dhe një rrjetë të madhe. Kisha bindjen që do të arrija të peshkoja objekte të vogla, të harruara aty-këtu nga ish-banorët në ngutjen e ikjes. Do t’i ekspozoja në shesh të pazarit e do të këqyrja reagimin e tyre. Do t’i njihnin, me siguri! Do të vinin t’i kërkonin të përmalluar e, nga mallëngjimi, do t’u zgjidhej gjuha…
* * *
Një frymëmarrje e thellë, e fundit në ajrin përreth. Ngjesha maskën dhe, hop, u zhyta. Bulëzat e para të frymënxjerrjes nën ujë. Centilitrat e parë të oksigjenit të thithur. Kisha 45 minuta autonomi.
Po notoja me shpejtësi për t’iu larguar sa më shumë bregut. Qyteti duhej të ndodhej pak a shumë në qendër të liqenit. Ndeza llambën e dorës e drejtova një fashë drite në thellësi. M’u duk se shquajta ca forma të stërgjatura. Të ishin tymtarët e kullave?! Oh, nuk isha gabuar! Shtëpitë m’u shfaqën befas njëra pas tjetrës, si për magji. Të pacënuara. Të pamykura. Sikur më ftonin t’i vizitoja. Qyteti i kishte bërë ballë sulmit të ujërave! Qytet i papërkulur! Pikërisht siç e kisha përfytyruar. Mungonin vetëm njërëzit, që të gjallonte sërithi si dikur.
Edhe 30 minuta oksigjen. Kisha kohë ta «shëtitja» gjer në fund.
Qyteti-fantazëm ishte i frikshëm në vetmi. Banesat të shkreta, oborret pa gjelbërim, trungjet e pemëve gjysmë të kalbura. Një arkitekte s’do t’ia uronte askujt një qytet të tillë. Gjynah, që s’kisha marrë me vete aparatin fotografik të nënujshëm. Duheshin fiksuar ato pamje. Por do të rivija. Tani që e kisha gjetur ku dergjej, do të kthehesha e rikthehesha sa herë të mundja.
Po mendoja të futesha nëpër shtëpitë në kërkim të objekteve personale kur, papritmas, më zunë sytë një vezullim të çuditshëm. M’u bë sikur në njërën nga kullat kishte dritë. Thashë «dritë»?! Ndoshta s’ishte veçse një iluzion optik i thellësive, ose qelqe dritaresh që pasqyronin dritën e llambës sime. Iu afrova kullës ngadalë, pa shkaktuar zhvendosje të rrëmbyeshme uji. Iu afrova aq, sa të shihja qartë gjithçka. Në dhomat e sipërme kishte dritë. Dritë! Shtyva portën dhe ngjita shkallët…
Ata kishin zënë vend rrotull oxhakut, të ulur këmbëkryq mbi minderët e shtruar me velenxa leshi. Dymbëdhjetë pleq me mjekrat gjer në kërthizë. Të vjetrit e mi! Sa shumë ju kam kërkuar që prej 1 viti! Sa shumë jam lutur që të ktheheshit! Tërhiqnin qetësisht ca çibukë të gjatë të bërë ndoshta me rrënjë pishash shekullore. (Aq shumë nyje kishin përgjatë gypave.) Fytyrat me mollëzat e gërryera ua përshkëndritnin flakët e vatrës. Cibunet i kishin prej shajaku të bardhë, kofsharet të zeza.
– Mirëmbrama! – i përshëndeta (ndonëse sipas orës sime duhej të ishte mesditë).
– Mirësevjen, oj burrneshë!
– A po e tymos nji cingare edhe ti? – dhe më kaluan kutinë e duhanit.
Duhej të lidhja bisedë sa më shpejt. Kisha vetëm 10 minuta oksigjen në bombolat dhe 1 milion pyetje për rrëfenjat e tyre.
– Atje lart ju dinë të vde… Desha të them, të zhdukur.
– Aah?!
– Aq ma mirë, aq ma mirë! Kemi me kenë rehat edhe për do kohë. Apo jo, bacë? – iu drejtua bashkëfolësi im një plaku të moçëm në krye të dhomës.
– Na kujtojnë të dekun, a?! He, he, heee! – u gajas një tjetër.
– Përderisa s’u keni çuar lajm që jeni këtu… – u shfajësova.
– E ç’thonë tjetër atje nalt për ne?
– Hamendje ka plot, por askujt s’i shkon mendja se jeni këtu.
– Jo, bre?!
– A ndieve, bacë? Veç k’tu, jo!
Por baca nuk fliste. Kishte rrasur njërën dorë nën brez e tundte kokën flokëargjendtë. Edhe të tjerët ishin kokëzbuluar. Qeleshet i kishin varur në kupë të gjurit.
Edhe 5 minuta oksigjen.
– Që prej sa kohësh jeni këtu? – desha të di.
– Që prej ditës kur prenë shiritin e hidroçentralit. – m’u përgjigj dikush.
– Jo, që prej nji nate ma parë. – e korrigjoi një tjetër.
– Po, po, ke të drejtë. Tash po m’kujtohet mirë gjithçka. – shtoi i vjetri në krah të tij, por s’mundi të vazhdojë më tej se iu përlotën sytë.
– Çfarë ndodhi atë natë, bacë? – mora guximin t’i drejtohem të moçmit.
Që përtej murit të dhomës së oxhakut vinte jehona e ulurimës së ujërave që luftonin me betonin. Diga duhej të ndodhej diku prapa kullës.
– Ishte një vendim i menduar prej kohësh, apo ndodhi aksidentalisht?
– Çfarë?
– Mbetja juaj këtu, e kam fjalën. Erdhët të çmalleshit me kullat për të fundit herë përpara se t’i përpinte uji dhe…, nga mallëngjimi, nuk e dëgjuat sinjalin e hapjes së… saraçineskave? Ndodhi kështu, bacë?
– A i ke pyetun kullat përse qëndruen? – më erdhi një zë, në të majtë. – Ke për t’m’u përgjigj: si mujtshin me ikë, se kullat s’kanë kambë?! Veç ti pyeti nji herë, moj burrneshë!
– M’u përgjigj, bacë, të përgjërohem…
– At’mëngjes m’erdhën në kullë për t’më thanë se Partia m’kishte zgjedhun për nji nder të madh. Isha caktuem me ul levën që do t’lëshonte ujin me mbyt qytetin… Qytetin tem, oj mike, a po merr vesh? E prej andej, drejt e me pre shiritin e Kukësit të Ri. Poshtnim ma t’madh se ky, s’më kishte ba kush ndonjiherë…
Thithte çibukun kryerrëzuar, si të kishte turp të më shihte në sy.
Vetëm 2 minuta oksigjen! Do të arrija vallë të ngrihesha në sipërfaqe?
– Ç’mund të bajsha për ta refuzu «nderin»? T’i prejsha kto duer gjer n’rranzë me sopatë?! Veç ashtu, po, kishin me m’lanë rehat.
Pleqtë qanin. Pa zë, pa lot, por qanin. Sa e dhimbshme ishte!
– Prandaj s’menduem ma dy herë. U ngujuem të tanë në kullë e pritëm kijametin. Ma mirë nën ujë, thamë, se n’ato kafaza për mij.
– Bash, nji k’shtu kena folë! Ç’ka me ba atje nalt?!
– Na s’mundena me jetu dot n’tjetër qytet!
Pip, pip, pip! Oksigjeni më kishte mbaruar.
Pip, pip, pip! Sinjali i grumbullimit në gjak të gazit karbonik.
– Tash, na jep fjalën për nji gja! – më urdhëroi baca.
– Oh, s’kam kohë, bacë! Po më mungon ajri…
Duhej të ngjitesha në sipërfaqe që të mos më pëlcitnin mushkëritë.
– Na u beto që s’ke me ia tregu kujt se ku ndodhena. Në jetë të jetëve!
– Duhet të iki, bacë. … Duhet të…, të…
Pamja më ishte mjegulluar. Më buçisnin veshët e më therrnin brinjët. S’kisha fuqi për t’u zhvendosur. Do të mbetesha aty përgjithnjë?! Ku ta gjeja gazin e jetës?
Nën lëkurë po hapeshin ngutas kapilarët e fjetur, që gjaku i asfiksuar të merrte frymë drejtpërdrejt nga poret. Po lindnin gypëza të rinj, ende të papjekur. (Si djelmoshat e thirrur nën armë përpara moshe.) Do të dinin të ripërdornin oksigjenin e tretur në ujë? Do t’u kujtohej reaksioni që kryhej dikur, për ta çliruar nga lidhjet me hidrogjenin? Isha kthyer 26 vjet pas. Më saktë, 26 vjet e 6-7 muaj mbrapa. Nuk e njihja ajrin. Ende jo. Në atë qesëzën ku isha mbyllur që çastin kur u zura, s’kisha nevojë për ajër. Rritesha duke notuar në lëngun e ngrohtë që më falte bujarisht gjithçka kisha nevojë. Zërat e botës më vinin të veshur me një butësi të njomësht. Ishin ngashnjyes, si zëra sirenash.
Kur do t’i njoh të mitë? A u mbushën 9 muajt?
M’u bë se dallova të grisurën e parë. Shtëpiza ime po humbiste ujin. Po shkitja edhe unë bashkë me të nëpër tunelin e daljes. Në përpjekjet për të mos mbetur prapa, orvatesha të tendosja mushkëritë e dembelosura në errësirën e ëmbël. Ç’të qe kjo djegie, kjo dhimbje, ky gjëmim, ky shpërthim?
Po lindja?
* * *
Kur hapa sytë, e pashë veten në një dhomë spitali. Dy infermieret që, siç duket, më kishin përgjuar tërë natën, më shpjeguan se kisha qenë me fat. Njërit nga peshkatarët i kishte tërhequr vëmendjen një bombolë oksigjeni që pluskonte mbi ujë dhe kishte dhënë alarmin. Më kishin nxjerrë në zall e më kishin bërë frymëmarrje artificiale.
– Thamë se nuk do t’ia hidhje, por shyqyr, shyqyr…
– Liqeni ka përpirë një qytet të tërë; do të të kishte përlarë edhe ty, me gjithë lecka e kocka!
– Ka stomak kuçedre, ai dreq! I treti kullat si të ishin prej mielli.
– Jo, kullat s’janë tretur. – u mata t’u thoja. – Qyteti i vjetër është atje poshtë dhe i banuar!
Por kush mund t’u zinte besë fjalëve të një «të riardhure»?! Po t’u tregoja se ç’kisha parë e cilët kisha takuar, do të m’i merrnin për rrëfime të kllapive të mia.
– Aq më mirë! – i pëshpërita vetes. – Po më heqin çdo tundim për të dhunuar sekretin e madh.
* * *
Një ditë, (po bëheshin rreth 20 muaj që më kishin transferuar në Tiranë), takova një ish-koleg që vazhdonte të punonte në Kukësin e Ri. Pasi përmendëm të njohurit e përbashkët dhe kujtuam qyfyret e zyrës, ra fjala tek moti dhe thatësira e jashtëzakonshme. Më tregoi që niveli i ujërave të liqenit ishte ulur aq shumë, sa që kishin dalë në sipërfaqe kullat e vjetra të qytetit të përmbytur.
– Për çudinë më të madhe, oxhaqet tymosin akoma! – më rrëfeu ish-kolegu. – Specialistët mendojnë se është një fenomen natyror i shkaktuar nga avullimi i lagështisë së gurëve të kateve të sipërme. Por s’më besohet. – dhe uli zërin. – Të betohem, që është tym! Tym i zjarrit në vatrat. Sikur kullat të ishin ende të banuara…
© A.M. Tiranë, 1989. Nxjerrë nga vëllimi me tregime «Sënduku i kujtimeve», botuar nga shtëpia botuese Çabej.
