Nga Kastriot Kotoni
Tema e rikthimi tek identiteti europian është bërë tema e ditës. Trinia si një prej strukturave të kulturës evropiane është kumti i romanit të Kadaresë “Darka e gabuar”. Kopertina e librit e fton lexuesin drejt një kodi mesianik komunikimi dhe e ngulit në mendjen e lexuesit verbin ”˜Darkë’, si një dikotomi e pashmangshme me “Darkën e fundit të KRISHTIT”.
Mjeshtri i kulturës shqiptare e ka në sua kulturën evropiane të popullit të tij. E gjithë vepra e tij përshkruhet me një epitaf të identitetit evropian të popullit shqiptar. “Darka e gabuar” është ndër veprat më të arrira për nga identiteti, sa shqiptar aq edhe botëror, e marrë si një tejkqyrje e labirinteve të mendjes shqiptare ndër shekuj e përpos saj, e përbashkëta me mendësinë e perandorive dhe fuqive të kohëve.
Trinia si fenomen kristian i Evropës mbështet në disa struktura simbolike si p.sh., qyteti i shpërfilljes së dy fuqive të tjera pushtuese të Italisë dhe të Gjermanisë me dy Gurametot, një i madh e tjetri i vogël, trinia e fenomenit të Lek Dukagjinit, me fenomenin e fjalëve të Veip Qorrit dhe kalaja e Shanishasë, motrës së Ali Pashë Tepelenës, po ashtu trinia e 300 gjyqtarëve të perandorisë me zonjllëkun e grave të Gjirokastrës me Remzi Kadarenë kumarxhinë, pse jo trinia e shtëpisë së doktor Gurametos së madh me gruan e vajzën, pa reshtur në dialogun mes kolonelit gjerman e Gurametos, e padyshim prania e muzikës së Shubertit.
Ngasje të tjera padyshim janë tre hetuesit, dy shqiptar e një i huaj. Ka një dyzinë trinish në këtë roman dhe e paharrueshmja përrallë e gjyshes me ftesën e një kalimtari të vdekur a jo. Trinia, e përdorur jo më kot nga Kadare në të gjithë dialogët kur bëhet fjalë për hebreun Jakuel është edhe bazamenti i identitetit kombëtar shqiptar ku ai ka një qendërzim të besueshmërisë të vetive më të mira të popullit shqiptar me kultin e besës përballë çdo kulture tjetër, të cilën e besojnë që nga studiuesi i shquar Karl Majer e deri tek koloneli sozie i mikut të Gurametos, gjermani Klaus Hepmfs apo hetuesi gjermano-lindor e ai rus.
Por, doktori Gurameto i vogël është një nimfë e paparë e gjithë psikikës së qytetit, që veç fodullëkut, cinizmit, mbartte edhe pesha mëkatesh, si në rrëmbime grash apo në s’di pse edhe namin e qytetit pritës të vezirëve e mbesave të sulltaneshave, anipse edhe kryetorturonjësve të perandorisë osmane. Ky qytet nxiste me vetëdije lojën e shemrave mes dy doktorëve aq të aftë profesionalisht e me një kulturë perëndimore italo- gjermane.
Mjeshtërisht shkrimtari është i akullt me palët, por i ka ndërtuar këto përballje në antipode pa të cilin njëri personazh nuk bën pa tjetrin e fati i njërit është edhe i tjetrit ndryshe nga skemat linare të narracionit shqiptar. Përkohësia e pushtimit me përkohësinë e sistemit komunist është një ide fund e krye e këtij romani. Doktor Gurameto në ndërgjegjen e tij kombëtare është një shqiptar i ndershëm e padyshim me virtyte të një intelektuali atdhetar, nuk do që asgjë nga tradita e mirë shqiptare si mikpritja, besa e nderi i grave të cenohen.
Për doktorin janë toteme për të cilat mburret. Tri histori e lidhin romanin me Gurameton e madh e padyshim këtu e ka sharmin Kadare, tek rrëfimi i vjedhur i gjermanit Shvabe, shok shkolle i dr. Gurametos së madh, për kanunin e Lek Dukagjinit, të mistershmen kulturë gjermane, enigmën e fesë përballë nacional-socializmit hitlerian. Vehip Qorri është pa sy. Një dëshmi më pak a do ta shpëtonte doktorin. Pse bejtet e këtij të verbëri zinin vend në qytet e kush më shumë se Kadare do e destruktonte figurën e apologjisë: “më mirë syri sesa nami”.
Këtu bëhet fjalë për një kod komunikimi e në këtë qytet fjala ka peshë sa pasthirrma e Vehip Qorrit që godet në kujtesën e dr. Gurametos së madh, si pesha e kryqit. Hetuesit shqiptarë, imitues të shkollës ruse të zbulimit janë triumvirat i botës së re, me ndryshim se fjalët e dishepujve për Krishtin, “o me ne o kundër nesh”, simbolizojnë kthimin e një bote të re. Po ku ta dinë hetuesit komunistë se nderi dhe e vërteta nuk kanë ideologji e parti? Të rënët nga vakti i zonjave të Gjirokastrës është një tragjedi pa kontekst.
Çfarë të bënin me emrin e termave shoqe filankë apo “shoqe nesër kemi aksione a mbledhje”; rrokopuja e zotave ishte e pamëshirshme. Skeptri i shkrimtarit që hiperbolizon qytetin, jo me ftohtësinë e tij gjeografike ndaj zonave përreth, fshatrave e udhëve ndërkombëtare, por me mediatizimin, ku forca historike e tij është gravitet për burra shteti botërorë si Duçja a Hitleri, Stalini apo Hrushovi. Komploti sekret e përfshin gjithë eposin psikologjik të këtij qyteti. Një e treta e botës e kishte mendjen tek e vërteta e qytetarit të këtij qyteti.
Rresht pas rreshti ka një simfoni të Shubertit “Vajza dhe vdekja” në darkën e gabuar, por ajo është fillesa e artit evropian në kristianizëm. Doktori nuk është zoti që shpëtoi pengjet; trilli kadarean e ç’mitizon dhe e mbështjell me ëndrrën më të kobshme për ters të tijin, e cila e ndjek në frymëmarrjen e fundit si çelës masonik.
Rrëfimi i sinqertë i një miku për një mik shkolle, se ëndrra në regjimin socialist ishte gati vetëvrasëse për t’ia besuar dikujt.
Kur sekreti profesional përbën esencën morale të dr. Gurametos ajo ka kundërvënie sinqeritetin e hetuesit Shaqo Mezini. Pasoja jetë-vdekje nuk ka potencën e rrënimit të dr. Gurametos. Ai përsoset në infinit si një figurë engjëllore e lartësuar pas 40 vjetësh. “Paranoja e paragjykimi, urrejtja e dashuria për një njeri në këtë qytet ishte gjuha e një njeriu që kish humbur toruan”, – thotë Kadare. Askushi, i vdekur apo i ringjalluri, sikur të të vjedhin paswordin po e po, por mbi të gjitha sinqeritetin, pasurinë e kujtimeve dhe ëndrrave është fabula e kësaj vepre. Si Askushi i Odisesë përballë Ciklopit endet në vepër një i vdekur i gjallë si kolonel Shvabe.
Ka darka e darka si në tragjedinë e Shekspirit(ëndrra e Hamletit). Narrator Kadare është në terrenin e vet, është ringjallje e personazhit, e Qytetit apo e Shqipërisë; kjo ka diskursin e vet magjik të emetuar si shkolla Kadare. Ndërkaq bashkë me tingujt e gramafonit valë, valë shpërndahej tortura e shpjegimit të darkës. Qyteti nuk ishte një humbameno që habitej prej vizitave. Pas mpirjes së parë, kur pas ëndrrës për të qenë në majë, qyteti po binte në gropë të botës, pyetjet binin si breshër, pse? Stalini s’do të vinte. Si krijim individual gjuhësor kjo vepër letrare e ka ndjeshmërinë dhe intelektin e përcjellë mjeshtërisht nga Kadare nëpërmjet kuptimeve të figurshme.
Kompozicioni i kësaj vepre e ka vulën e karakterit letrar deri në detaje, si formë e pandarë zhbirimi epistemiologjik shqiptar(mënyra e të menduarit dhe të kuptuarit), qoftë në qytetin e Gjirokastrës, apo kudo ku është hapësira shqiptare në botë. Intriga e gdhendur mjeshtërisht nga shkrimtari i madh Ismail Kadare nëpërmjet konfliktit të qytetit me shpërfilljen ndaj të huajve, konflikti mes moralit të Gurametos me opinionin e qytetit, e të mos harrojmë konflikti i regjimit komunist me qytetarin patriot, intelektualin botëror dr. Gurameton e madh e të vogël, kultura perëndimore e doktorëve me ideologjinë komuniste. “Mënyra e pritjes bëhet kushti bazë për të vërtetën: e vërteta, këtë na e dëshmon narrativja, është ajo që mbetet në fund të pritjes”.
Kjo thënie, sipas Barthes, na çon në kodin hermeneutik të romanit “Darka e gabuar”. E vërteta lidhet me mbarimin e leximit, kur lexuesi mund të bëjë vetë konkluzionin. Edhe për darkat e lartpërmendura në fillim të shkrimit konkluzionin e bëjnë vetë qytetarët shqiptarë, por pa kënaqësinë e të lexuarit të letërsisë artistike. BE pulsoi në mënyrë diplomatike paragjykimin e vet konstant, si dikur i madhi studiues gjerman Karl Mayer, ndoshta për të na kujtuar ne shqiptarëve se sa pak volume librash, artikujsh, filmash e performanca europiane kemi ekspozuar në këto 70 vjet si politikë.
Shterpësia e performancës sonë në ekspozimin e frymës europiane të kulturës shqiptare, nuk mundet të mbushet në këto vite. Strategjitë e përdorura dështuan. Rilindja e një epistemologjie shqiptaro-europiane është e gatshme me shembuj e veprime, të të gjithë shqiptarëve, qoftë këta artistë apo zyrtarë, të cilët punojnë e jetojnë në vendet e familjes europiane me dinjitet dhe identitet. Martesat e shqiptarëve me shtetas të këtyre vendeve e plotësojnë mozaikun si kurrë ndonjëherë përpara çdo diskursi të mediave të huaja apo pse jo dhe kancelarive evropiane.
